Batenburg – Stadje aan de Maas naast schilderachtige kasteelruïne

Batenburg – Kasteelnederzetting op terp langs de Maas

Batenburg is ontstaan als kasteelnederzetting bij het gelijknamige kasteel op de noordelijke oeverwal van de Maas. Op deze locatie was door de wind een rivierduin op de oeverwal gevormd. Deze natuurlijke heuvel werd de basis voor een motte waarop rond 1050 het door een gracht omgeven mottekasteel Batenburg werd gebouwd. Naast de aanwezigheid van de rivierduin, was dit ook een strategische plek om zowel transportroutes over water (de Maas) als over land (over de oeverwal) te kunnen beheersen.

Bovendien vormde de Maas al vanaf de elfde eeuw de grens tussen Gelre en Brabant. De graven respectievelijk hertogen van deze beide gewesten vertoonden eeuwenlang een agressieve expansiedrift. Er vonden dan ook regelmatig gewapende gevechten in het grensgebied plaats, waardoor het strategische belang van Batenburg verder toenam.

In die tijd was de Maas nog niet bedijkt en het gebied rondom Batenburg overstroomde regelmatig. Daarom werd het terrein van de nederzetting, waar toen al een met keien bestrate weg doorheen liep, tussen 1150 en 1250 ongeveer 1,25 meter opgehoogd. Bovenop deze terp naast mottekasteel Batenburg ontstond een nederzetting die voor het eerst rond 1275 genoemd werd. Hier woonden de horigen, die de heer verplicht ‘om niet’ (dus zonder vergoeding) diensten moesten bewijzen. Tot begin negentiende eeuw is door de heer van Batenburg van dit recht gebruik gemaakt.

Kasteel Batenburg – één van de oudste kastelen van Gelderland

Waarschijnlijk bestond kasteel Batenburg toen het in de elfde eeuw gebouwd werd uit een houten toren op een omgrachte motte (kunstmatige heuvel). Deze toren was omgeven door een houten palissade. Het kasteel werd bewoond door de heren van Batenburg, die voor het eerst rond 1080 werden vermeld. Rond 1150 werd de houten toren vervangen door een vierkante tufstenen toren.

In 1315 komen kasteel en heerlijkheid Batenburg door het huwelijk van erfdochter Johanna van Batenburg in bezit van het geslacht Van Bronckhorst. Deze gingen zich daarna Van Bronckhorst-Batenburg noemen. Het geslacht Van Bronckhorst was een machtig adellijk geslacht van bannerheren uit de Achterhoek. Omstreeks 1350 lieten de Van Bronckhorsts de houten palissade op de motte vervangen door een stenen ringmuur met een doorsnede van 54 meter.

De Van Bronckhorsts waren frequent betrokken bij de oorlogen tussen Gelre en Brabant, maar ook bij andere oorlogen zoals de Tachtigjarige oorlog. Kasteel Batenburg is door de eeuwen heen dan ook verschillende malen verwoest, maar werd telkens weer opgebouwd. Zo kreeg de ringmuur tijdens haar herbouw in 1540 speklagen, horizontale stroken van witgele mergelsteen tussen lagen van rode bakstenen. Later die eeuw zijn drie uitspringende hoefijzervormige verdedigings- c.q. woontorens en een poortgebouw aan deze ringmuur toegevoegd. Rond 1600 werden er diverse indrukwekkende woonvleugels binnen deze ringmuur gebouwd. In de zeventiende eeuw werd naar kasteel Batenburg verwezen als ‘het mooiste kasteel van Gelderland’.

In 1630 kwam kasteel Batenburg door het huwelijk van erfdochter Johanna van Bronckhorst-Batenburg met Johan van Horne in bezit van dit grafelijk geslacht. Onder leiding van de van Hornes zijn daarna nog verschillende verbeteringen aan het kasteel doorgevoerd, maar de leden van deze familie hebben het kasteel nauwelijks bewoond.

In 1701 kwam kasteel Batenburg via het huwelijk van de kleindochter van dit echtpaar in het bezit van de Duitse graven, later vorsten, van Bentheim-Steinfurt. Ook zij lieten zich niet al te vaak in Batenburg zien en bestuurden hun vele Batenburgse bezittingen op grote afstand.

Door gebrek aan onderhoud ging de pracht van kasteel Batenburg in de eeuwen erna verloren. Maar het definitieve verval van het kasteel werd ingezet doordat het in 1794 in brand werd gestoken door Franse troepen, die naar Nederland waren gekomen om hier vrijheid, gelijkheid en broederschap te brengen. Het geruïneerde kasteel werd daarna jarenlang door de Batenburgers gebruikt als steengroeve voor het bouwen of repareren van hun huizen. Het kasteel raakte op die manier steeds verder in verval en is nooit meer opgebouwd. Wat nog resteert zijn het opgaand muurwerk van het poortgebouw, delen van enkele torens en van de ringmuur. Vooral van de West- of Bronckhorstertoren staat nog een flink deel overeind en in de kelder van deze toren zijn de schietgaten goed bewaard gebleven.

Het Batenburgse kasteel en de overige landerijen en bezittingen in de heerlijkheid zijn tot 1945 eigendom gebleven van de Duitse familie Van Bentheim-Steinfurt. Na de Tweede Wereldoorlog werden deze eigendommen als vijandelijk bezit aangemerkt en door de Nederlandse Staat in beslag genomen. Sinds 1953 is het kasteel eigendom van Geldersch Landschap en Kasteelen die de kasteelruïne heeft geconserveerd.

Heren van Batenburg – Machtige en rijke bannerheren

De heren van Batenburg waren bannerheren die hun grondgebied, de heerlijkheid Batenburg, rechtstreeks in leen hadden gekregen van de Duitse keizer. Dit was vanwege de strategische ligging van Batenburg aan de Maas, ook in die tijd al een zeer belangrijke handelsrivier waar de keizers greep op wilden houden.

Als bannerheren bezaten de heren van Batenburg zowel de lage als hoge jurisdictie van hun ‘vrije’ heerlijkheid Batenburg en waren ze de gelijken, en onafhankelijk van, de graven en hertogen van Gelre en Brabant. Het was dan ook een riddergeslacht met aanzienlijke macht.

Daarnaast hadden de heren van Batenburg van de Duitse Keizer een groot aantal heerlijke rechten weten te verkrijgen. Dit waren onder andere (i) marktrechten, het recht om drie jaarmarkten en een weekmarkt te houden, en daarvoor een vergoeding van de kooplieden te ontvangen, (ii) het tolrecht, het recht om elke schipper die over de Maas Batenburg passeerde tol te laten betalen alsook het landtolrecht voor personen die over land Batenburg passeerden, (iii) het veerrecht, het recht om als enige in het gebied personen en goederen tegen een vergoeding over de Maas te mogen zetten, (iv) het windrecht, het recht om een windmolen te laten draaien waar zijn onderdanen verplicht hun graan moest laten malen (banmolen), (v) het recht van eendenkooi, het recht om in een bepaald gebied watervogels te vangen, (vi) het visrecht, het recht om te vissen in de wateren van de heerlijkheid Batenburg, (vii) het muntrecht, het recht om munten te slaan, (viii) het recht van de gruijt, het heffen van accijns op het brouwen van bier, (ix) het cijnsrecht, het recht om jaarlijks een soort van onroerend goedbelasting te heffen. Het tijnshuisje waar de accijnzen op bier, wijn, koren etc., voor de heren van Batenburg werden geïnd bevind zich nog steeds op het voorterrein van kasteel Batenburg.

De grote verzameling aan heerlijke rechten stond garant voor een riante inkomstenstroom. Er zijn zelfs eeuwenlang klachten ingediend en processen gevoerd over de hoge tol- en veergelden in Batenburg. Diverse van deze heerlijke rechten werden niet zo zeer door de heer van Batenburg zelf uitgeoefend, maar verpacht aan derden.

Een ander instrument dat bannerheren, net als landsheren, gebruikten om hun machtspositie in het rivierengebied verder te vergroten was het stichten van steden. Deze, zeker in eerste instantie, vaak primitief versterkte steden waren niet alleen als handelsplaats van economisch belang. Ook vormden ze een veilig oord waar inwoners van stad en het omliggende land maar ook rondtrekkende kooplieden, bescherming konden vinden tegen de vele roversbenden die in die tijd het platteland afstroopten of waar ze een veilig heenkomen konden vinden ten tijde van oorlogen tussen landheren.

Het stichten van een stad met vestingwerken leidde dan ook tot een toename van economische activiteit en een groter aantal inwoners van de nederzetting. Deze beide factoren vergroten de inkomsten van de heer in wiens heerlijkheid de stad zich bevond verder.

Batenburg – Stadsrechten en stadsontwikkeling

Batenburg verzamelde haar stadsrechten grotendeels tussen 1349 en 1414. In 1349 verleende de Duitse keizer Karel IV aan erfdochter Johanna van Batenburg het recht om weekmarkten in de nederzetting bij kasteel Batenburg te houden. In de tweede helft van de veertiende eeuw namen de heren van Bronkhorst-Batenburg het initiatief om deze nederzetting te ontwikkelen tot stad ter versterking van hun machtspositie en verhoging van hun status. Waarschijnlijk was de slag bij Niftrik in 1388, onderdeel van de Tweede Gelderse Oorlog tussen de hertogdommen Brabant en Gelre waarin Dirk I van Bronckhorst-Batenburg (1347-1407) aan de kant van Gelre had gestreden en veel geld had verdiend, van doorslaggevend belang voor de beslissing om Batenburg tot een echte stad te ontwikkelen.

Al een jaar later, in 1389 betrokken Dirk I en zijn zoon en opvolger Gijsbert IV, de burgers van Batenburg bij de (lagere) rechtspraak in de vorm van een schepenrechtbank. Bovendien kregen de schepenen het recht een deel van de boetes en andere inkomsten te gebruiken voor het bouwen van vestingwerken. In die tijd was Batenburg niet veel groter dan het gebied tussen de Stadswal en het de Oude Sint-Victorkerk. Aan de zuidkant van deze nederzetting was het stroomgebied van de Maas met bevaarbare geulen, ondoordringbaar ooibos en moeras.

Het terrein voor het te ontwikkelen stadje werd daarom vergroot en waar nodig opgehoogd. Er werd een stratenplan voor het nieuwe stadje ontworpen met de Grootestraat als centrale hoofdstraat binnen een onregelmatige vierkante plattegrond ten zuidwesten van het kasteelterrein. De Grootestraat loopt vanaf de veerstoep aan de Maas, waar al eeuwenlang het pontveer naar Demen vertrekt en aankomt, in rechte lijn naar de Maasdijk richting Appeltern. Deze hoofdstraat werd aan beide zijden afgesloten met een stadspoort. Aan de Maaskant werd een ringdijk aangelegd. De Grootestraat werd doorkruist door de Kruisstraat naar het kasteel. Rondom dit vierkante stratenplan werden omstreeks 1400 stadswallen, een stadsgracht en stadspoorten aangelegd.

In 1414 gaf Gijsbert IV de Batenburgers bovendien het poortersrecht. Langs de nieuwe straten van het stadje werden (tegen betaling) kavels uitgegeven aan burgers die er huizen mochten bouwden en poortersrechten konden krijgen.

Batenburgse munten – valsemunterij

De bannerheren van Batenburg verkregen in 1349 het muntrecht van de Duitse Keizer. De oudst bekende Batenburgse munten zijn uit 1351 en er zijn tot 1435 onafgebroken munten in Batenburg geslagen. Toen er na de ontdekking van Amerika een toevloed kwam van edelmetalen werd de muntslag in 1556 weer hervat.

In 1581 werd het slaan van munten door Batenburg door de Gelderse Staten verboden omdat het gehalte aan edelmetaal erin te laag was. De heer van Batenburg hervatte in 1616 opnieuw het slaan van munten, wat datzelfde jaar opnieuw verboden werd door de Gelderse staten. Toch gingen de Batenburgers ermee door tot in 1622 waarbij men zich in het bijzonder schuldig maakte aan ‘hagemunterij’, het maken van minderwaardige kopieën van in omloop zijnde geld. De muntmeester smelte daarbij munten uit andere streken om en produceerde vervolgens identiek uitziende munten maar met een lager gehalte aan zilver of goud. De Munte, het gebouw waar de muntslag van Batenburg in was gevestigd, staat nog altijd aan de Grootestraat.

Oude Sint-Victorkerk – Markant interieur met grote variatie aan rouwborden

De door een ommuurd kerkhof omringde Oude Sint-Victorkerk ligt verscholen tussen de bomen en eeuwenoude boerderijen in het stadscentrum van Batenburg. Hier stond in de elfde-eeuw al een eenvoudig zaalkerkje en in de eeuwen erna werd deze vergroot tot een pseudobasiliek met twee zijbeuken, een ingangspartij, een priesterkoor en een sacristie.

Rond 1443 slaagde Dirk II van Bronkhorst-Batenburg er via de aartsbisschop van Keulen in de kerk te verheffen tot kapittelkerk met een deken en zes kanunniken. Zij hadden ook het patronaatsrecht van twee andere noordelijk van de Maas gelegen kerken, die van Horssen en Maasbommel. Het kapittel kreeg, in ruil voor de zorg voor deze drie parochies, de inkomsten van deze drie kerken. In 1507 verleende hertog Karel van Gelre nog meer privileges aan dit kapittel, in het bijzonder een aantal belastingvrijstellingen.

Rond het midden van de zestiende-eeuw was de verhouding tussen de heer van Batenburg en de deken van het kapittel uiterst gespannen en liep er zelfs een rechtszaak tussen beide partijen. Toen in 1566 de Beeldenstorm uitbrak werd de in die tijd katholieke Sint-Victorkerk onder aanvoering van Herman van Bronkhorst geplunderd, nota bene de kerk van zijn eigen onderdanen. De kerk bleef echter in handen van de katholieken. Gedurende de tachtigjarige oorlog (1568-1648) was de kerk meermaals doel van verwoestingen, en in 1600 werd de kerk (en ook het kasteel) door de troepen van Prins Maurits in puin geschoten.

In 1608 namen de protestanten het gebruik van de Oude Sint-Victorkerk over. Nog tijdens de tachtigjarige oorlog, tussen 1608 en 1619, werden de kerktoren en het driebeukige schip van de kerk herbouwd op de middeleeuwse funderingen. Het priesterkoor en de noorderkapel werden niet herbouwd zodat de kerk een stuk korter werd. In de oosthoek van het voormalige koor werd in 1619 de deels boven en deels in de fundering ingegraven grafelijke grafkapel gebouwd met eronder de grafelijke grafkelder en erboven de consistoriekamer. Uit de indrukwekkende verzameling/reeks wapenborden die de kerk siert en waarvan het oudste dateert uit 1635 en het jongste uit 1756, blijkt dat hierna een periode van rust en stabiliteit volgde voor de Oude Sint-Victorkerk. Bijzonder is dat de kerk de Franse revolutie aan zich voorbij zag gaan terwijl in die tijd kasteel Batenburg geruïneerd werd.

Teloorgang van de kasteelstad

Batenburg beleefde aan het begin van de vijftiende eeuw zijn glorietijd, mede vanwege de gunstige ligging van het stadje aan de Maas. In de late middeleeuwen was Batenburg waarschijnlijk dan ook aanzienlijk groter dan vandaag de dag.

De terugval van het stadje was het gevolg van diverse rampen en veldslagen. Zo werden In 1419 en 1463 bij stadsbranden grote delen van het stadje in de as gelegd. In 1503 kwam aan de ‘Gouden Eeuw’ van Batenburg definitief een einde. De heren van Batenburg hadden in de strijd tussen de hertog van Gelre en de Habsburgerse Duitse keizers de zijde van de Habsburgers gekozen. Als gevolg hiervan veroverden de troepen van de Hertog van Gelre de stad en heerlijkheid Batenburg. Dit ging gepaard met opnieuw een grote stadsbrand en het ontmantelen van de versterkingen van de stad en het kasteel. Het kasteel werd daarna herbouwd, maar het stadje heeft zijn stadspoorten, -wallen en -grachten nooit meer teruggekregen. De locatie van de stadswallen zijn nog goed herkenbaar en wordt gevormd door de Stadswal, Molendijk, Ringdijk, en een deel van de Touwslagersbaan, met de ruïne van kasteel Batenburg in de noordoosthoek.

In 1534 kocht Herman van Bronkhorst-Batenburg kasteel en heerlijkheid Batenburg terug van de hertog van Gelre. Herman beschouwde zich nog steeds als leenman van de Duitse keizer maar Gelre stelde dat Batenburg na de verovering in 1503 tot Gelre behoorde. Over de status van Batenburg is daarna eeuwenlang (tot 1893) geprocedeerd waarbij rechtbanken even vaak voor als tegen de heren en vrouwen van Batenburg oordeelden.

Nadat Herman Diederik van Bronckhorst-Batenburg ten tijde van de tachtig jarige oorlog de kant van de Spanjaarden koos, verwoesten de troepen van prins Maurits van Oranje-Nassau rond 1600 zowel kasteel als het stadje grotendeels. Alhoewel de heerlijkheid zich herstelde onder de opvolgers van de Bronckhorst-Batenburgs, politiek en economisch heeft het stadje Batenburg na de tachtigjarige oorlog nooit echt (meer) een rol van betekenis gespeeld. Alle (heerlijke) rechten van het stadje waren in handen van de, veelal afwezige, heren van Batenburg. De burgers konden ervan gebruik maken maar uiteindelijk beslisten de heren van Batenburg op alle terreinen.

Terugval tot agrarische gemeenschap

Doordat de heren van Batenburg het stadje van grote afstand bestuurden, verviel de dienstverlening aan de hofhouding van het kasteel. In 1766 werd nog wel een kleine haven aangelegd om te profiteren van de handel op de Maas, maar dit heeft het tij niet kunnen keren. En nadat het kasteel in 1794 was afgebrand en niet meer werd opgebouwd, waren de hoogtijdagen van weleer voorgoed voorbij.

Daarmee was de economische basis van Batenburg aangetast en zakte het stadje weg tot een kleine agrarische gemeenschap. Binnen de voormalige stadswallen van Batenburg staan nog steeds diverse eenvoudige, veelal witgepleisterde, stadsboerderijen met rieten daken die bijdragen aan de pittoreske uitstraling van het stadje.