Bronkhorst – Van voorburcht tot kleine stad

8 minuten leestijd

Bronkhorst is een stadje aan de IJssel en is met slechts 90 inwoners een van de kleinste steden van Nederland. Deze agrarische nederzetting ontstond op een rivierduin. Het ligt ongeveer 3 meter hoger dan de omringende landbouwgronden, die tot halverwege de twintigste-eeuw bijna jaarlijks overstroomden. In de 10e eeuw bouwde de eens machtige adellijke familie van Bronkhorst hier een mottekasteel, waarvan tegenwoordig alleen nog de 6 meter hoge motte resteert. In 1482 gaf Gijsbert VII van Bronkhorst stadsrechten aan de inwoners van de voorburcht van zijn kasteel.

Het stratenplan van Bronkhorst is in de loop der eeuwen nauwelijks veranderd. In het stadje liggen enkele tientallen stadsboerderijen aan smalle straatjes die op diverse plekken nog steeds bestraat zijn met zwerfkeien. De slotkapel uit 1344 op het centrale stadsplein vormt al eeuwenlang het middelpunt van de plaats. Buiten de middeleeuwse stadskern is er nauwelijks gebouwd, waardoor er dit beschermde stadsgezicht nog steeds een zeer historisch karakter heeft.

Inhoudsopgave

Nederzetting op natuurlijke verhoging tussen overstromingsgronden

Bronkhorst is strategisch gelegen op een rivierduin bij de monding van de Grote Beek in de IJssel. De IJssel was in de middeleeuwen de belangrijkste vaarroute tussen het Duitse Rijnland en de Noord- en Oostzee. Dit deel van de IJsselvallei had eeuwenlang een gebrekkige afwatering. Slechts een zomerkade beschermde de bewoners tegen hoog water afkomstig uit zowel de IJssel als de Grote Beek, in die tijd één van de belangrijkste afwateringsbeken vanuit het achterland. Hierdoor overstroomden grote delen van het gebied rondom Bronkhorst jaarlijks. Voordeel hiervan was dat er bij elke overstroming een laagje rivierklei werd afgezet, waardoor de hier gelegen landbouwgronden zeer vruchtbaar waren.

Natuurlijke verhogingen in de IJsselvallei, zoals rivieroeverwallen en rivierduinen waren daarom de aangewezen plekken voor het stichten van nederzettingen te midden van de drassige overstromingsgronden. Op diverse plekken in de IJsselvallei liggen rivierduinen, die aan het einde van de laatste IJstijd zijn opgestoven en het lichtglooiende landschap van het gebied verklaart. Daarnaast zijn er in de IJsselvallei op diverse plekken terpen opgeworpen, in dit gebied pollen genoemd, waarop de boerderijen werden gebouwd. In het buitengebied van Bronkhorst, in het bijzonder in de Bakerwaard, bevinden zich nog diverse terpboerderijen.

Pas tussen 1947 en 1955 is er tussen Doesburg en Zutphen een hoge winterdijk langs de IJssel aangelegd, en heeft de directe omgeving van Bronkhorst niet langer last van overstromingen. In deze nieuwe rivierdijk daar waar deze kruist met de Grote Beek is in 1955 bij Bronkhorst een gemaal gebouwd. Dit gemaal beschermt het land achter de dijk tegen hoog water in de IJssel.

Motte Bronkhorst

Kasteel & Hoge heerlijkheid Bronckhorst

De eerste landbouwers vestigen zich rond 600-700 nChr in Bronkhorst. Vervolgens bouwden aan het eind van de tiende-eeuw de heren van Bronckhorst er hun stamslot. In eerste instantie was dit een eenvoudig houten vesting op een kunstmatige heuvel, een mottekasteel. In de dertiende-eeuw is de houten burcht vervangen door een stenen donjon en een ringmuur, en een eeuw later werd het kasteel verder uitgebreid met diverse vleugels.

De heren van Bronckhorst waren een machtig adellijk geslacht in de Achterhoek. Ze werden voor het eerst vermeld omstreeks het jaar 1000. De heerlijkheid Bronckhorst was toen al een vrije heerlijkheid dat direct onder de Duitse keizer viel. Later was deze hoge heerlijkheid naast die van Bergh, Bahr en Wisch, een van de vier bannerheerlijkheden in Gelre. Bannerheren waren ridders met de meeste aanzien die deelnamen aan de Gelderse Statenvergaderingen. Bovendien waren de bannerheren eigenaar van hun land in plaats van dat het leengoed was van de hertog van Gelre.

De heren van Bronckhorst kregen door strategische huwelijken meerdere heerlijkheden en kastelen in bezit, waaronder Batenburg, Stein, Anholt en Borculo. Hierdoor verbleven ze lang niet altijd op kasteel Bronckhorst. In 1553 overlijd de laatste heer van Bronckhorst. Na zijn overlijden erfde de familie Van Limburg Stirum de heerlijkheid. Deze familie verbouwde het kasteel zodat het een gerieflijk onderkomen werd. In 1721 verkoopt deze familie het kasteel en heerlijkheid, en in de eeuwen erna wordt het nog een groot aantal keren verkocht. Het dan vervallen kasteel is in die tijd diverse malen gerenoveerd en zelfs afgebroken en vervangen door een compleet nieuw landhuis.

Uiteindelijk blijkt het verval van het kasteel onomkeerbaar en wordt het afgebroken. In 1962 koopt de Nederlandse Staat de restanten van het kasteelterrein. Tegenwoordig herinnert alleen de 6 meter hoge motte nog aan het eens zo roemruchte kasteel.

bronkhorst 2

Stadsrechten voor de bewoners van de voorburcht

De voorburcht van het kasteel Bronckhorst groeide uit tot een kleine agrarische nederzetting en in 1344 stichtte Gijsbert V van Bronckhorst en zijn vrouw er een slotkapel. Vijf jaar later ontvangt Gijsbert V van hertog Reinoud III van Gelre de hoge en lage jurisdictie, maar alleen over de voorburcht van kasteel Bronckhorst.

Hoewel er al sinds 1371 in oorkonden naar de voorburcht wordt verwezen als stedeke, krijgt de nederzetting op de voorburcht van kasteel Bronkhorst pas in 1482 formeel bepaalde stadsrechten van Gijsbert VII van Bronckhorst. Ook ontvangt de stad een aantal eigendommen, zoals de slotkapel. Tegenover de rechten stonden ook een aantal verplichtingen voor de nieuwe stedelingen, zoals het respecteren van de molendwang waardoor zij verplicht waren hun koren te laten malen bij de dwangmolen van de heren van Bronckhorst.

Na het toekennen van de stadsrechten werden de muren van de voorburcht versterkt en voorzien van twee stadspoorten en een stadsgracht. Echter de nieuwe stadsstatus van Bronkhorst resulteerde niet in de bloei van de nederzetting, waarschijnlijk mede vanwege het kleine oppervlakte van de rivierduin waarop het ligt. Bronkhorst was en bleef een kleine agrarische gemeenschap.

verrekijker

Bezienswaardigheden

  • Herinneringen aan heerlijkheid Bronckhorst
    • Motte Kasteel Bronckhorst (Kasteelweg bij 5). Ongeveer 6 meter hoge motte met een doorsnede van 40 meter op een bebost kasteelterrein. Dit kasteelterrein is in het voorjaar rijk aan diverse stinsenplanten.
    • Slotkapel (Kapelstraat 2). Gotisch zaalkerkje dat in 1344 is gebouwd op de voorburcht van kasteel Bronckhorst. Bij het toekennen van de stadsrechten werd dit kerkje overgedragen aan de stad. In het kerkje hangen een drietal wapenschilden.
    • Huis Ophemert of Het Hoge Huis (Bovenstraat 12). Huis met speklagen dat in 1633 herbouwd is na de stadsbrand die dat jaar alle middeleeuwse huizen in Bronkhorst verwoeste. Het gebouw staat op in oorsprong 16e-eeuwse fundamenten. Het is het enige gebouw in Bronkhorst dat enigszins stedelijk aandoet met haar renaissance trapgevels en ommuurde tuin. Dit was het woonhuis van de rentmeester die namens de heren van Bronckhorst het landgoed bestierde en de pacht inde.
    • Bronkhorstermolen (Spaensweertweg 1, Steenderen). Sinds 1482 staat al een dwangmolen van de heren van Bronkhorst op deze plaats. De huidige beltkorenmolen dateert uit 1844. Honderd meter oostelijk van de molen ligt de bijbehorende molenaarswoning (Molenstraat 11) en boerderij met op het erf een oude waterpomp.
  • Stadsboerderijen (Bovenstraat, Kasteelweg, Onderstraat, Boterstraat en Uilenhoek). In de stadskern van Bronkhorst liggen een dertigtal 17e, 18e en 19e-eeuwse monumentale boerderijen.
  • Terpboerderijen (Bakerwaardsweg 7, 11, 13 en 15). Boerderijen in de Bakerwaard op een kunstmatige verhoging, een pol of terp.
  • Veerhuis (Veerweg 2). Bronkhorst is al eeuwenlang met een veer verbonden met Brummen. Deze T-boerderij uit 1874 is het voormalige veerhuis.
  • Gemaal met dienstwoning (Veerweg 1). Gemaal uit 1953 in de Grote Beek, met daarnaast een dienstwoning uit 1957. Gebouw uit de wederopbouwperiode met kenmerken van het naoorlogse Nieuwe Bouwen.
  • Spijker (Spaensweertweg 2, Steenderen). Voormalige graanschuur uit de 16e eeuw op een verhoging in het zuidelijke deel van het beschermd stadsgezicht Bronkhorst. Deze Spijker ligt bij de voormalige kasteelplaats van Oud Spaensweert, waarvan resten van de kasteelgracht nog zichtbaar zijn. Dit kasteel maakte oorspronkelijk deel uit van de kerspel Brummen, dat aan de andere kant van de IJssel ligt. Omdat de loop van de IJssel zich hier in de loop der eeuwen heeft verplaatst, kwam dit kasteel op de westelijke oever van de IJssel te liggen.
bike

Activiteiten

Eten en drinken

Eten & drinken

Overnachten

Overnachten

  • Hotel
    • Herberg de Gouden Leeuw (Bovenstraat 2).
  • B&B
    • GFGH (Onderstraat 3).
    • Meestershuis Bronkhorst (Bovenstraat 4).
    • B&B De Steenbergen (Bakerwaardseweg 7).
    • B&B de Molenkolk (Bronkhorsterweg 38, Steenderen).
  • Vakantiehuisjes
    • Huisje aan ’t Hof (’t Hof 1).

Natuur & Landschap

Bronkhorst ligt op de oostelijke oever van de IJssel. Het agrarische landschap kenmerkt zich door openheid en wijdse uitzichten. Door de openheid zijn ook de subtiele natuurlijke verhogingen zichtbaar. Het gebied kent een onregelmatige blokverkaveling met op de hogere gronden de akkers en in de lagere delen de weide- en hooilanden.

In en rondom Bronkhorst liggen diverse natuurgebieden beheerd door Staatsbosbeheer:

  • Slotheuvel Bronkhorst (Kasteelweg bij 2). Bebost terrein met zes meter hoge motte van Kasteel Bronkhorst. Het 6 hectare grote kasteelterrein is in het voorjaar rijk aan stinsenplanten zoals bosanemoon, gevlekt longkruid, Italiaanse en gevlekte aronskelk, muskuskruid, bosgeelster en gewone vogelmelk. Het terrein is vrij toegankelijk.
  • Bronkhorsterwaarden (Bakerwaardseweg bij 1). In de middeleeuwen was de IJssel een sterk kronkelende rivier. Doordat de rivier in een meander zijn bedding steeds verder naar buiten verlegd ontstond er direct langs de IJssel een kenmerkende patroon van de parallel aan elkaar liggende stroomruggen. In dit kronkelwaardengebied zijn de oude meanders met hoogteverschillen tot wel 1,5 meter nog in het landschap te herkennen.
  • Baakerwaardsche Laak (Bakerwaarseweg bij 15). Oude afgesneden rivierloop van de IJssel, die deels de grens van de plaats Bronkhorst vormt.