Staverden – Kleine stad in Nederland

4 minuten leestijd

Staverden is een gehucht met 20 inwoners met stadsrechten en de op één na kleinste stad van Nederland. Het ligt op het gelijknamige landgoed waar kasteel Staverden het stralend witte middelpunt vormt. Het beschermde stadsgezicht ligt op de Veluwe en kreeg al in 1298 stadsrechten, maar heeft zich nooit tot stad ontwikkeld. Bij het kasteel horen een watermolen, oranjerie, duiventil, kerk en een grote diversiteit aan andere bijgebouwen. Achter het omgrachte kasteel ligt een gecombineerde geometrische tuin en een landschappelijke tuin.

Landgoed Staverden ligt over een lengte van zeven kilometer aan beide zijden van de meanderende Staverdense beek ligt. Het bestaat uit een zeer afwisselend landschap met bossen, beken, hei, graanakkers en graslanden in een historische coulisselandschap met monumentale pachtboerderijen, en daarmee is landgoed Staverden een van de mooiste natuurgebieden van Nederland.

Vroonhof met stadsrechten

Staverden ligt aan de sterk kronkelende Staverdense beek, de langste beek van de Veluwe. De graven van Gelre bezaten hier al in de 12e-eeuw een vroonhof. Graaf Reinoud I van Gelre vatte het plan op om bij deze vroonhof een stad te stichten en kreeg hiervoor op 16 juli 1291 toestemming van de Duitse koning Rudolf I. Op 25 maart 1298 verklaarde Reinoud I Staverden tot stad en verleende de ingezetenen enkele stedelijke rechten, maar tot een echte stad heeft Staverden zich nooit ontwikkeld.

Rond 1326 werd in opdracht van Reinoud II van Gelre de hofstede vervangen door een versterkt huis, waarvan de gracht werd gevoed door de Staverdense beek. Rondom dit huis ontstond in de loop van de tijd een kleine nederzetting, die naast een waterkorenmolen ook enkele boerderijen omvatte. De graven en later hertogen van Gelre gebruikten Staverden vooral als jachtslot.

Staverden Kasteeltuin

Witte Pauwen

De hofstede Staverden werd sinds 1400 door de Gelderse hertogen in leen uitgegeven. Deze leenmannen hadden de bijzondere verplichting om witte pauwen te houden. De veren van deze pauwen dienden als versiering op de hertogelijke helm. Kasteel Staverden wordt daarom ook wel de ‘Witte Pauwenburcht’ genoemd.

Nog altijd worden er witte pauwen gehouden op Staverden en bij bijzondere gelegenheden worden er nog steeds symbolisch witte pauwenveren aangeboden aan de Commissaris van de Koning in Gelderland. Deze heeft de Gelderse Pauwenveer prijs in het leven geroepen die wordt uitgereikt aan een persoon of instelling die een bijzondere bijdrage heeft geleverd op het gebied van cultuur en/of natuurbehoud in Gelderland.

Legende van de Zwarte Vrouwe van Staverden

Achter Kasteel Staverden ligt een gedenksteen op een klein eilandje (de ‘Leonorapol’) in de Staverdense Beek, met het opschrift ‘Leonora 1353’.

Volgens de legende vluchtte de adellijke jongedame Leonora van Barchem in 1353 naar Staverden. Zij had haar moeder op haar sterfbed beloofd om met Zweder van Wisch, een man die zij haatte, te trouwen. Ze werd echter gered door haar geliefde Herman en trouwde met hem. Zweder nam hier geen genoegen mee, en vermoorde Herman. Leonora vluchtte vervolgens naar haar pleegmoeder, Eleonora van Engeland, de vrouw van hertog Reinoud II van Gelre. Leonora kwijnde langzaam weg op Staverden en stierf uit liefdesverdriet in 1353. De geest van deze ‘Zwarte Vrouwe van Staverden’ zou nog altijd huilend op Staverden ronddolen.

Staverden Watermolen

Gecombineerd historisch- en ontginingslandgoed

Tussen 1651 en 1905 was het landgoed eerst eigendom van de van Haersolte’s en later van de familie Kemper, en werd het landhuis door beiden na aankoop grootscheeps verbouwd. Kasteel Staverden kreeg zijn huidige vorm in 1905. Op aandringen van zijn zoon Herman kocht Frederik Bernard s’Jacob, burgemeester van Rotterdam, het landgoed. Frederik liet op de dertiende-eeuwse fundamenten van het kasteel het huidige landhuis bouwen. Ook tuin en bijgebouwen werden flink gerenoveerd.

De s’Jacobs stichten op Staverden een modern land- en bosbouwbedrijf. Hiertoe werd het landgoed naar het noorden toe uitgebreid door de aankoop van delen van landgoed Stakenberg en het Leuvenumse Veld. Deze woeste gronden werden vanaf 1911 ontgonnen en grotendeels ingericht als landbouwgrond. Ook liet ze door dit gebied de ruim 2 kilometer lange onverharde Allee aanleggen. Deze rechte zichtas ligt in het verlengde van de toegangspoort naar het voorplein van het kasteel en loopt door in de centrale as van de geometrische tuin achter kasteel Staverden. Aan beide zijden van de Allee werden diverse nieuwe gebouwen met uiteenlopende functies gebouwd.

Het deel van het landgoed Staverden ten zuiden van het kasteel heeft grotendeels het kleinschalige historische coulisselandschap behouden. Hier liggen diverse (voormalige) boerderijen op kleine akkers aan beide zijden van de Staverdense beek in een bosachtige omgeving.

In 1963 verkochten de erfgenamen van Herman kasteel en landgoed aan de stichting Het Gelders Landschap, waarvan Herman s’Jacob een van de oprichters was.

verrekijker

Bezienswaardigheden in Staverden

  • Historische Buitenplaats Staverden. Langs de Staverdense beek gelegen buitenplaats dat de kern vormt van landgoed Staverden.
    • Kasteel Staverden (Staverdenseweg 283, Ermelo). Landhuis uit 1905 op omgrachte kasteelplaats met voorplein en koetshuis, toegankelijk via een toegangsbrug met en groot siersmeedijzeren hekwerk. De slotgracht wordt gevoed door Staverdense beek. De gracht was van belang voor de verdediging, maar ook om vis in te houden als voedsel.
    • Koetshuis (Staverdenseweg 283B, Ermelo). Voormalige koetshuis met garage en koetsierswoning uit 1890. Het koetshuis ligt aan het voorplein tegenover het kasteel. In het midden van het gebouw bevind zich een doorgangspoort met daarboven een klokkentoren. In het gebouw bevind zich tegenwoordig een ambachtelijke bierbrouwerij.
    • Kasteeltuin (Staverdenseweg 283, Ermelo). Omgrachte combinatie van een geometrische en in Engelse landschapstijl ingerichte tuin.
      • Oranjerie met tuinmuur (Uddelermeerweg 2, Ermelo) uit 1905 gelegen op de hoek van de omgrachte kasteeltuin. In de Oranjerie is tegenwoordig een brasserie gevestigd.
      • Prieel
      • IJskelder
      • Diverse tuinornamenten
      • Doolhof
      • Leonorapol (direct zuidelijk van het doolfhof). Gedenksteen op een klein eilandje (de ‘Leonorapol’) in de Staverdense Beek, met het opschrift ‘Leonora 1353’ als herinnering aan de legende van Leonora van Barchem.
      • Tuinmanswoning (Uddelermeerweg 2A, Ermelo) uit 1910 gelegen in de kasteeltuin naast de slotgracht.
    • Kasteelpark (Staverdenseweg bij 283, Ermelo) rondom het kasteel met een 17e-eeuwse lanenstelsel.
    • Pauwenverblijf (Uddelmeerweg 10, Ermelo).
    • Voorplaats Kasteel Staverden (Staverdenseweg bij 289, Ermelo). Honderd meter zuidwestelijk van het kasteel liggen een viertal boerderijen aan een klein brinkje, waaronder
      • Watermolen Staverden (Staverdenseweg 287, Ermelo). Direct naast boerderij ‘De Molen’ ligt de watermolen aan de Staverdense beek. Het water voor de watermolen, en de slotgracht, wordt aangevoerd door een 1,5 km lange aftakking van de Staverdense beek, de molenbeek. Het was vroeger een korenmolen die al in 1295 vermeld werd. De watermolen is niet langer maalvaardig.
      • Boerderij ‘De Molen’ (Staverdenseweg 287, Ermelo). Boerderij uit 1925.
      • Molenzicht (Staverdenseweg 293, Ermelo). Koetsierswoning annex boerderij uit 1854.
  • Landgoed Staverden (Uddelermeerweg 2).Het oppervlak van het 718 hectare grote landgoed Staverden komt grotendeels overeen met de oppervlakte van het beschermde stadsgezicht Staverden. Op het landgoed liggen:
    • Chalet ‘De Witte Pauwen’ (Allee 10, Ermelo). Houten landhuis uit 1915 waar Herman s’Jacob na zijn huwelijk ging wonen.
    • Ontspanningszaal (Allee 11, Eemelo). In 1921 in opdracht van Herman s’Jacob op het landgoed geplaatste en verbouwde houten barak voor recreatieve bijeenkomsten van de plaatselijke bevolking. In de zaal bevind zich een theaterpodium en er bevinden zich nog restanten van het oorspronkelijk behang met daarop pauwen en versiering dmv rankenbeschildering.
    • Duiventoren (Staverdenseweg bij 297, Ermelo). Stenen duiventoren uit 1877.
    • Nederlands Hervormde Kerk (Staverdenseweg 297, Ermelo). In 1875 in opdracht van de eigenaar van Staverden gestichte particuliere kerk ten behoeve van de dorpsgemeenschap. De ramen bevatten de gebrandschilderde familiewapens van een zestal geslachten die nauw verbonden waren met het gebied en op de portaalomlijsting bevind zich een afbeelding van een pauw. Achter het kerkje ligt een begraafplaats.
    • Tolhuis (Staverdenseweg 2, Ermelo). Voormalig tolhuis bij westelijke entree van landgoed Staverden.
    • Jachthuis (Uddelmeerweg 26, Ermelo) uit 1915 met naast het huis een hondenkennel.
    • Pachtboerderijen. Op landgoed Staverden staan een 16-tal pachtboerderijen, veelal schilderachtig gelegen in een historisch coulisselandschap van bossen en open weiden en akkers. Hieronder bevinden zich de monumentale boerderijen waaronder:
      • Hoeve ‘Kerkzicht’ (Garderenseweg 15, Ermelo) uit 1867.
      • Hoeve ‘Akkerzicht’ (Garderenseweg 11, Ermelo). Halfrietgedekte boerderij uit ongeveer 1840.
      • Hoeve ‘De Leemkuyl’ (Uddelermeerweg 90, Ermelo) uit 1854.
      • Frederik Bernard Hoeve (Allee 40, Ermelo). Boerderijcomplex dat na de ontginning van het noordelijk deel van het landgoed in 1914 gebouwd werd als modelboerderij.
    • Grafheuvels (Oude Garderenseweg bij 193, Elspeet). Aan de west- en oostrand van de Staverdense beek bevinden zich in totaal 6 grafheuvels die ongeveer 4000 jaar oud zijn. Dit wijst erop dat op deze plaats al eeuwenlang mensen wonen, mogelijk omdat er hier een doorwaadbare plaats in de beek lag.
bike

Activiteiten in Staverden

Eten en drinken

Eten & drinken

Overnachten

Overnachten

Natuur & Landschap

Kasteel Staverden vormt het middelpunt van landgoed Staverden. Dit 718 hectare grote landgoed bestaat uit ongeveer 340 ha bos, 310 ha landbouwgrond en 70 ha natuur.

Staverden is een langgerekt landgoed dat zich over een lengte van bijna 7 km uitstrekt langs de meanderende Staverdense Beek, een van de mooiste en schoonste beken van Nederland, en de langste beek van de Veluwe. Het landgoed bestaat uit een zeer afwisselend landschap. Het noordelijke deel van het landgoed is rond 1910 ontgonnen en heeft een open karakter met een rationele verkaveling.

Het zuidelijke deel van het landgoed heeft een historischer karakter en hier liggen de monumentale boerderijen in een coulisselandschap van relatief kleine akkerpercelen in de bossen. Door deze grote afwisseling van loof- en naaldhout, beukenlanen, houtwallen, beekjes, heidevelden met vennetjes, akkers en weilanden is landgoed Staverden een van de mooiste natuurgebieden van Nederland. Landgoed Staverden ligt in Natura 2000 gebied Veluwe. Het landgoed wordt beheerd door Het Gelders Landschap en is grotendeels vrij toegankelijk voor het publiek.