Vestingstad Elburg – Hanzestad aan de Zuiderzee

Elburg – Stadsvrijheid afgesplitst van Doornspijk

Elburg is ontstaan op een dekzandrug in een toenmalig veenmoeras in de zuidoosthoek, en parallel aan, de voormalige Zuiderzee. Hier lag het kerspel Doornspijk waar Elburg toen onderdeel van uitmaakte. Deze kerkgemeente besloeg een zeer groot dunbevolkt gebied met een lengte van 15 kilometer en een breedte van 6 kilometer langs de Zuiderzeekust, met Elburg globaal in het midden.

De gelovigen van het kerspel Doornspijk gingen ter kerke in de Sint-Ludgeruskerk, die twee kilometer zuidwestelijk van Elburg op deze dekzandrug langs de Zuiderzee lag. Vanuit deze locatie had rond 790 de rooms-katholieke missionaris Liudger in opdracht van Karel de Grote de kerstening van de regio voltooid en er waarschijnlijk een houten kerkje laten bouwen.

Het kerspel Doornspijk bestond uit verschillende buurschappen (gemeenschappen met meerdere boerderijen) maar de middelpunt van het kerspel werd gevormd door de langgerekte nederzetting Doornspijk op de dekzandrug langs de Zuiderzee noordoostelijk van het kerkje. In de kern van deze langgerekte nederzetting, daar waar de Puttenerbeek (die ontspringt op de Veluwe) uitmondde in de Zuiderzee, werd veel handel gedreven. Deze handelskern was het latere Elburg, waar visserij eeuwenlang een belangrijke inkomstenbron vormde. Naast vissers, vestigden zich ook steeds meer ambachtslieden, boeren en handelslui in de kern Elburg. Bovendien profiteerde Elburg, net als veel andere havenplaatsen aan de Zuiderzee, aan het eind van de middeleeuwen van de opbloeiende handel met de Oostzee. Hierdoor groeide de kern Elburg uit tot een belangrijk handelscentrum.

Rond 1233 werd een stuk land rond de kern Elburg uit de nederzetting Doornspijk weggenomen en kreeg dit gebied onder de naam ‘Elborch’ stadsvrijheid en stadsrechten van Otto II, graaf van Gelre en Zutphen. Dit oude Elburg was een ongeveer 1,5 kilometer lange, langgerekte nederzetting. Deze oude stad liep van de kruising van de latere zeedijk met de Goorbeek (of Goorbuitensloot; Nieuwstadsweg bij 21) tot halverwege de Ellestraat in de vesting Elburg, vroeger de ‘Olde straat’ geheten. Om deze stedelijke nederzetting te beschermen stond er een burcht, de Elleborch, die in handen was van de graven van Gelre.

Het grondgebied van de stadsvrijheid Elburg werd gemarkeerd met houten palen. Eerst omvatte het alleen de kern Elburg. In de eeuwen erna werd het grondgebied met stadsvrijheid nog een paar keer uitgebreid en kwam onder andere ook de gemeenschappelijke stadsweide De Mheen geheel in de stadsvrijheid te liggen. Het gebied buiten de vesting Elburg was een vrijheid waar veel van de rechten die binnen de stad golden ook van kracht waren. Er werd toen naar Elburg verwezen als Elburg en zijn Stadsvrijheid.

Het Goor en De Mheen – Gemeenschappelijke stadsweidegebieden

Al vanaf de late middeleeuwen beschikt Elburg over twee gemeenschappelijke stadsweidegebieden: Het Goor en De Mheen. Deze lagen respectievelijk ten zuiden en ten noorden van de vesting. Het Goor werd in 1336 door hertog Reinoud III van Gelre tegen een geringe, vrijwel verwaarloosbare, eeuwigdurende pacht aan de poorters en grondeigenaren van Elburg geschonken. Deze kregen allen aandelen in Het Goor, de grezen. Een gres was de hoeveelheid grond benodigd voor het weiden van een koe, ongeveer 0,28 hectare. Tot 1438 hoorde het Goor bij het kerspel Doornspijk. Daarna werd het onderdeel van de stadsvrijheid van Elburg.

In 1369 schonk hertog Eduard van Gelre bovendien de weiderechten op De Mheen aan de veehoudende burgers van Elburg. Dit weiderecht was het gebruiksrecht om tegen (een geringe) betaling een aantal koeien, ossen en/of paarden te laten grazen. De Mheen lag aanvankelijk grotendeels buiten de stadsvrijheid van Elburg. Maar door verdere uitbreidingen van de stadsvrijheid in 1438 en 1492 kwam De Mheen geheel binnen de stadsvrijheid Elburg te liggen.

Het stadsbestuur van Elburg kreeg van de hertogen het recht om regelend op te treden in beide gemeenschappelijke stadsweidegebieden. Zij waren onder andere verantwoordelijk voor de verpachting van (delen van) de weidegebieden aan de verschillende gebruikers. Bovendien liet het stadsbestuur toezicht houden op het vee, de afrastering en de afwatering van Het Goor en De Mheen. In de vesting Elburg bevonden zich diverse stadsboerderijen waar de eigenaar zijn koeien en paarden s’-winters op stal kon zetten.

Ook tegenwoordig is Het Goor nog een gemeenschappelijk weidegebied en in het bezit van diverse agrariërs, stichtingen, verenigingen, kerkelijke instellingen en de gemeente Elburg. Ook De Mheen bestaat nog als gemeenschappelijk weidegebied en is in het bezit van de Mheenstichting. Tot op de dag van vandaag benoemt de gemeenteraad van Elburg enkele leden in het bestuur van deze twee gemeenschappelijke weidegebieden.

Elburg – Een van de oudste Nederlandse Hanzesteden

In 1367 sloot Elburg zich aan bij het Hanzeverbond. De Hanze was sinds 1356 een samenwerkingsverband van steden rond de Noord- en Oostzee. Door samen te werken konden de handelaren uit deze steden gezamenlijk, en daarom veiliger, reizen in een tijd dat er veel zeeroverij, vaak in opdracht van lokale landheren, op de Oostzee voorkwam. Bovendien stelde dit de Hanzesteden in staat om handelsmonopolies te creëren via het maken van prijsafspraken, het op grote schaal in- of verkopen van goederen en zich als groep te verzetten tegen onwelgevallige beslissingen van machtige landheren.

Nadat Elburg was toegetreden tot het Hanzeverbond, brak een welvarende periode aan waarbij veel rijkdom werd verworven door de handel met andere Hanzesteden. Hierbij was de handel in zoutwatervis een belangrijkste pijler. Het lidmaatschap gaf Elburg bovendien toegang tot de privileges van de Hanze in het Oostzeegebied. In 1368 verleende koning Albert van Zweden Elburg het recht tot het stichten van een eigen, juridisch autonome, handelsnederzetting op het schiereiland Skåne (NL: Schonen), in die tijd een van de belangrijkste Oost-Europese handelscentra. Daar werden verschillende soorten zoutwatervis (o.a. haring), zuivelproducten, lakens en linnen verhandeld. Vervolgens namen de Elburger schippers graan, hout en huiden mee terug.

De opkomst van Elburg hing niet alleen nauw samen met de visserij en de handel op de Oostzee. Vanaf de 14e-eeuw was Elburg ook een schakel in de ossenhandel in Noord-Europa. Magere ossen (gecastreerde stieren) uit Noord-Duitsland en Denemarken werden naar Elburg getransporteerd waar de stadsboeren ze ’s-zomers op de Elburgse stadsweiden lieten grazen. In het najaar werden de vetgemeste ossen weer verkocht. Door de groeiende vraag naar vlees door de snel groeiende bevolking in de Hollandse en andere Noordwest-Europese steden was dit een lucratieve handel. Op een zeker moment bevonden zich zelfs 83 stadsboerderijen binnen de stadsmuren van Elburg.

Verplaatsing van Elburg landinwaarts – Beveiliging tegen Water en Vijand

In de Middeleeuwen stroomde Elburg regelmatig over door stormvloeden op de Zuiderzee en bij hoog water op de IJssel (Elburg ligt in de brede IJsseldelta). Hierbij verdronken honderden mensen en dieren en werden grote stukken land weggeslagen. Diverse nabijgelegen dorpen, zoals Bidningahusum en Dronthen, verdronken dan ook in de Zuiderzee.

Daarnaast werd Elburg met enige regelmaat vanuit het in het Oversticht gelegen Kampen, dat 10 kilometer noordelijk van Elburg ligt, aangevallen door troepen van de bisschop van Utrecht die zijn grondgebied ten koste van Gelre wilde uitbreiden.

Daarom gaf Hertog Willem I van Gelre in 1392 zijn rentmeester (beheerder van de onroerende goederen van de hertog) van het Gelderse Kwartier van Veluwe, waarin Elburg een van de voornaamste steden was, Arent thoe Boecop, opdracht om landinwaarts van het oude Elburg een nieuwe (vesting-)stad te stichten. Het doel van het verplaatsen van Elburg was (i) de welvarende stad te beschermen tegen de effecten van overstromingen en kustafslag, (ii) ruimte te bieden voor de extra woningen voor het sterk groeiende Elburg nadat het was toegetreden tot de Hanze, en (iii) om in het noorden van het hertogdom Gelre, naast Harderwijk en Hattem, nog een vestingstad te bezitten om zich te weren tegen vijandelijke aanvallen van de bisschop van Utrecht, want het oude Elburg was slechts omgracht met een smalle sloot. Daarom gaf de hertog het nieuwe Elburg bovendien het recht om het schootsveld vrij te houden en te voorkomen dat er binnen een mijl buiten de nieuw te bouwen stadsmuur woningen werden gebouwd. Ook breidde de hertog het grondgebied van de stadsvrijheid van Elburg verder uit.

Dankzij de welvaart die Elburg kende als Hanzestad, werd er een ambitieus ontwerp gemaakt voor het nieuwe Elburg. Zo ontstond misschien wel de eerste stad die op de tekentafel is ontworpen. De nieuwe stad kreeg dimensies in overeenstemming met de gulden snede, door velen gezien als de ideale proporties. Aan dit bijzondere uitgangspunt, een zeldzaamheid in de stedenbouw, dankt de stad zijn kenmerkende rechthoekige (250 bij 350 meter) vorm. Deze gulden rechthoek werd doorsneden met lijnrechte, loodrecht kruisende straten en stegen verdeeld in vier kwadranten met de stadsbeek als centrale as die de stad in de dwarsrichting doorsnijdt.

Van de oorspronkelijke stad Elburg bleef de Ellestraat gehandhaafd, naast de Krommesteeg tegenwoordig de enige kromme straat in de vesting. De nieuwe stad werd volledig ommuurd en omgracht. De nieuw gebouwde stad Elburg had twee stadspoorten en 24, ver boven de zes meter hoge stadsmuur uittorende, muur- en hoektorens. En omdat de bisschop pas in 1397 zijn goedkeuring gaf om ook de kerk naar de nieuwe stad te verplaatsen vanaf zijn oude locatie op de stuwwal ongeveer 1 kilometer zuidwestelijk van de nieuwe vestingstad, is Elburg bovendien een van de weinige middeleeuwse steden waar de kerk zich niet centraal middenin de stad bevind maar in een hoek ervan, aangezien dit de enig plek was die toen nog vrij was.

Arent thoe Boecop liet de nieuwe vestingstad Elburg grotendeels bouwen op grond die zijn eigendom was. Met de aanleg van de nieuwe stad heeft hij dan ook veel geld verdiend. Hij verkocht de bouwpercelen met hoge winst, deels met bij hem afgesloten leningen. Ook werden de kopers tegen een geldboete gedwongen om de percelen binnen afzienbare tijd te bebouwen met een woning. Hierdoor was Arent in staat om in slechts vier jaar tijd (1392-1396) een nieuwe stad te laten bouwen.

Ook werd er een stadskasteel, het huidige Arent thoe Boecophuis, binnen de vestingmuren gebouwd. Daarvoor werd een ouder kasteel genaamd ‘Oude Burg’, afgebroken. Het nieuwe kasteel was waarschijnlijk het eerste stenen gebouw van Elburg. Nadat de nieuwe stad Elburg klaar was schonk de hertog van Gelre dit stadskasteel in 1396 aan zijn rentmeester.

Versterking van de vestingwerken – Omwalling en buitengracht

Tot in de zestiende eeuw waren aanvalswapens redelijk primitief en kon bij de verdediging van steden tegen de bestorming door mensen en de door hen gehanteerde hulpmiddelen volstaan worden met een stadsmuur, al dan niet omringd door een stadsgracht.

Hierin kwam ingrijpende verandering door de introductie van buskruit en kanonnen. Oorlogen werden gevechten op afstand waardoor middeleeuwse verdedigingswerken, zoals de zes tot acht meter hoge en ongeveer 1 meter dikke stadsmuur van Elburg, waarvan op diverse plekken nog grote stukken aanwezig zijn, niet langer voldeden.

Tussen 1538 en 1543 werden de vestingwerken van Elburg dan ook versterkt. Voor de twee stadspoorten die Elburg toen had, de Mheen- en de Goorpoort, werden bomvrije kazematten, gemetselde kelders met schietgaten, aangelegd. Deze behoren tot de oudste nog bestaande kanonkelders in Nederland. Vanuit deze ondergrondse opstelplaatsen voor kanonnen was het mogelijk om de vijand op afstand te houden.

Na het uitbreken van de tachtigjarige oorlog (1568-1648) werd Elburg tussen 1582 en 1592 verder versterkt met vestingwerken volgens het oud-Nederlandse vestingstelsel. Buiten de (binnen-)gracht werd een aarden verdedigingswal opgeworpen met vier hoekbastions. In deze aarden wal loopt een tunnel die de verschillende verdedigingspunten met elkaar verbind. Buiten deze nieuwe verdedigingswal werd een buitengracht gegraven.

Bovendien werden de muur- en hoektorens in de stadsmuur in de loop der eeuwen verlaagd en veelal omgebouwd tot rondelen. Bij de haven werd in 1592 de Visscherstoren, oorspronkelijk een gesloten muurtoren, omgebouwd tot de extra stadspoort de Vischpoort met daarvoor wederom kazematten.

Vijf eeuwen van economische stagnatie na teloorgang van de Hanze

Halverwege de vijftiende-eeuw kwam er een einde aan de glorietijd van Elburg. De Oostzeehandel vond steeds vaker buiten het Hanzeverbond om plaats door de steeds machtiger wordende Hollandse steden en Engelse koopmannen.

Daarmee verloor Elburg haar handelspositie en kwam de groei van de stad tot stilstand. Noodgedwongen viel Elburg terug op de visserij, landbouw en ambachten, alles op bescheiden schaal, als de belangrijkste bronnen van bestaan. Daarnaast waren beurtschippers, die geregelde vaardiensten onderhielden met een aantal (Hollandse) steden, van groot belang voor Elburg. Zij vervoerden o.a. landbouwproducten en er is een periode geweest dat er wel dertig beurtschippers in de Elburger haven lagen.

In de tweede helft van de achtiende-eeuw neemt de visserij langzaam weer toe. De welvaart in Elburg kwam echter niet tot hele grote bloei, en de bevolking nam niet of nauwelijks toe. Alhoewel de visserij in de geschiedenis enkele betere perioden kende, was het vaker bittere armoede, waardoor in de tweede helft van de 19e-eeuw ziektes en epidemieën in de stad uitbraken.

Behalve op de Zuiderzee werd ook op de Noordzee gevist en aan het eind van de 19e-eeuw was de visserij weer van grote betekenis voor Elburg geworden. Nadat de Zuiderzee in 1932 door de Afsluitdijk werd afgesloten werd de zoute Zuiderzee het zoete IJsselmeer. Hierdoor verdwenen veel vissoorten en ook nam de visstand af, mede door de aanleg van de Flevopolders. Daarmee verdween voor Elburg de belangrijkste bron van inkomsten.

Vijf eeuwen na de bouw van stadsmuren en vestingwallen had Elburg nog steeds voldoende ruimte om haar inwoners binnen de vestingwerken te huisvesten. Pas na 1914 is er buiten de vesting een eerste nieuwe woonwijk gebouwd, op gepaste afstand van de historische vestingwallen van Elburg.

Muurhuizen – huisvesting van de allerarmsten

De hertog van Gelre had in 1392 bepaald dat binnen een mijl van de stad Elburg niet mocht worden gebouwd. Om de huisvesting voor het beperkte aantal extra inwoners van Elburg in de eeuwen erna te verzorgen, werden een aantal creatieve oplossingen toegepast, in het bijzonder nadat de middeleeuwse stadsmuren hun functie hadden verloren en er aarden vestingwerken waren aangelegd.

Rond 1612 werd de binnengracht gedempt en bebouwd. De locatie ervan is nog zichtbaar op enkele plekken binnen de vestingwal, doordat het land er lager ligt dan de omgeving. Ook werden binnentuinen in de stad bebouwd. Daarnaast werden tegen de stadsmuur en in de rondelen muurhuisjes gebouwd, waarvan een of de helft van de muren van de woning bestonden uit de voormalige middeleeuwse vestingmuur. Hier woonden de armen van de stad, soms met grote gezinnen.