Vestingstad Sloten – Doorsneden door waterweg

6 minuten leestijd

Sloten (Fries: Sleat) is de kleinste van de Friese elf steden en een van de mooiste vestingsteden van Nederland. De historische structuur van dit stadje is nog bijna geheel intact en heeft een doorsnede van nog geen 500 meter. Beeldbepalend voor Sloten is ‘het Diep’, de oude waterweg die de vestingwallen doorsnijd en aan beide zijden is afgesloten door een waterpoort. Aan weerszijden van deze gracht ligt de aaneengesloten historische bebouwing langs een relatief brede met oude linden beplante en grotendeels door bolkeien bestrate kades. Het Diep wordt haaks doorkruist door een middeleeuwse handelsweg, tegenwoordige de Koe- en Dubbelstraten. De vestingstad wordt daardoor in vieren gedeeld waarbij de kruising van gracht en straat de oorsprong van de nederzetting vormt.

Bijzonder is dat Sloten een van de weinige Nederlandse steden is met vrijwel geen bebouwing buiten de vestingwallen. Hierdoor heeft men van vanaf de vesting een uniek uitzicht op het wijde Friese landschap. Op een van de bastions staat de gezichtsbepalende stellingmolen ‘de Kaai’. Tegenwoordig is Sloten nog steeds een compact stadje dat een rustieke sfeer uitademt. Sloten heeft circa 700 inwoners, waarvan ongeveer de helft binnen de stadswallen van het beschermde stadsgezicht wonen.

Inhoudsopgave

Handelsnederzetting bij tolplaats

Sloten is ontstaan op de kruising van de rivier de Ee, die Sneek en IJlst met de Zuiderzee verbond, en de enige landweg die in die tijd vanaf Groningen en het Duitse achterland naar toen belangrijke handelsstad Stavoren liep. Het landschap rondom Sloten was toen één drassig veengebied. Echter, bij Sloten zelf ligt een lange smalle zandrug die onderdeel is van de Gaasterlandse stuwwallen. Deze natuurlijke verhoging in het landschap werd daardoor vanzelf de locatie voor een handelsroute over land.

Deze belangrijke kruising van land- en waterweg was een zeer gunstige plek voor het heffen van tol van kooplieden en andere reizigers. Om deze locatie te kunnen verdedigen liet de plaatselijke machthebber, de familie van Harinxma (thoe Slooten), er de 13e eeuw een stins, een versterkt stenen huis, bouwen en werd de handelsnederzetting die er was ontstaan omringd met een wal.

In tijden van oorlog werd de versterkte nederzetting Sloten gebruikt om de belangrijke land- en waterwegen die er doorheen liepen af te sluiten en daarmee bij te dragen aan de verdediging van de regio. In vredestijd diende de plaats voor heffing van tolgelden. Dit middeleeuwse tolprivilege werd pas in 1957 afgeschaft.

Sloten De Kaai 1

Zelfbenoemde stad

Het belang van de handelsnederzetting Sloten nam vanaf haar ontstaan gestaag toe en daarom verkreeg het stadsrechten. Wie en wanneer deze stadsrechten zijn toegekend is niet bekend. De oudste akte waarin naar Sloten wordt verwezen als zijnde een stad dateert uit 1422, maar waarschijnlijk kreeg het al in het midden van de 13e eeuw stadsrechten. Aangezien in deze periode van de Friese Vrijheid Friesland geen landsheer had zullen de stedelijke privileges vermoedelijk in de loop der tijd zijn ‘toegestaan’ door het bestuur van de regio Westergo waarin Sloten lag.

Onneembare vestingstad

Vanwege het strategisch belang van Sloten werd de stad meerdere malen bij binnenlandse oorlogen betrokken. Sloten had relatief sterke vestingwerken zoals bleek in 1516 toen een Hollandse bende al plunderend door de Zuidwesthoek van Friesland trok, en alleen Sneek en Sloten van plunderingen verstoken bleven vanwege hun sterke wallen.

Maar in 1523 moest Sloten er alsnog aan geloven. Alhoewel Friesland al in 1314 door de Duitse keizer onder het gezag van de graaf van Holland was geplaats, trokken de Friezen zich hier niets van aan en waren in de praktijk onafhankelijk. Er werden diverse Fries-Hollandse oorlogen gevoerd, maar pas na de laatste van deze oorlogen (1515-1524) erkenden de Friezen keizer Karel V als hun landsheer. De vestingwerken werden toen gedeeltelijk gesloopt. In 1531 gaf keizer Karel V het bevel om de 13e-eeuwse omwalling en de Harinxma state, die stond op de plek de huidige Sint-Fredericuskerk, volledig af te breken en met dit materiaal de stadsgrachten te vullen. Daarna was Sloten een open en onbeschermde stad, maar niet voor lang.

In 1581, ten tijde van de tachtig jarige oorlog (1568-1648), werd op bevel van de prins van Oranje Sloten opnieuw versterkt, nu met moderne vestingwerken. Deze werden in 1672 gemoderniseerd door de beroemde vestingbouwkundige Menno van Coehoorn, en bestonden uit vijf bastions, twee landpoorten en twee waterpoorten. De waterpoorten zijn in respectievelijk 1759 en 1821 vernieuwd en kregen het karakter van gemetselde boogbruggen. In het midden van de negentiende eeuw verloor Sloten haar vestingstatus, en werden de beide landpoorten afgebroken. De vestingwal en de bastions werden grotendeels verlaagd en verbreed, en omgevormd tot plantsoen.

Waterpoort Sloten

Handelsstad

In de 17e– en 18e-eeuw beleefde de handelsstad Sloten haar grootste bloei. Landbouwgoederen, in het bijzonder boter, geproduceerd op het Friese platteland werden hier verhandeld en per schip naar de Hollandse steden en Engeland vervoerd. In die tijd dat het meeste goederenvervoer over water plaatsvond en Sloten het zuidwesten van Friesland met de Zuiderzee verbond, passeerden dagelijks zo’n honderd schepen de gracht van Sloten.

Ook werden toen de fraaie koopmanshuizen met hun hals-, trap-, lijst- en klokgevels langs het Diep gebouwd. Ze stonden naast de gebouwen van het gezag (stadhuis, kerk en pastorie) die centraal in het stadje naast de kruising stonden. In de richting van de waterpoorten neemt de voornaamheid van de aaneengesloten rij huizen aan beide zijden van het Diep geleidelijk af en gaat over van de koopmanswoningen met twee lagen en één kap in woningen van één laag en één kap zonder al te veel versieringen. Ook langs de middeleeuwse landweg, de zeer smalle Koestraat en Dubbelstraat, en aan de overige straten binnen de vestingstad staan voornamelijk eenvoudige woningen waar de arbeiders woonden.

verrekijker

Bezienswaardigheden in Sloten

  • Vestingwal en vestinggracht uit 1581, inclusief drie bastions.
    • Waterpoorten in de stadswal aan beide kanten van de centrale gracht Het Diep:
      • De Sneeker- of Woudsenderpoort (Lindegracht bij 6). In huidige vorm uit 1768.
      • De Lemsterpoort (Bolwerk Zuidzijde bij 81). In huidige vorm uit 1821.
        • In de Lemsterpoort bevind zich de stadsgevangenis met daarnaast een schandpaal.
    • Stellingmolen ‘De Kaai’ (Bolwerk Zuidzijde 81). Achtkantige stellingmolen uit 1755. Deze korenmolen staat op een bolwerk bij de Lemsterpoort.
  • Gebouwen langs Het Diep
    • Stadhuis (Heerenwal 48). Gebouw uit 1761 dat tot 1984 dienst heeft gedaan als stadhuis. Tegenwoordig is hier museum Sloten in gevestigd, gewijd aan de geschiedenis van dit stadje.
    • Stadswaag (Dubbelstraat 214). Gebouw uit 1870.
    • Hervormde kerk (Heerenwal 52). In laat-gothische stijl opgetrokken kerk uit 1647. In de kerk bevinden zich de overhuifde herenbanken voor de burgemeestersfamilie Oosterzee en van de familie Poutsma.
    • Pastorie (Heerenwal 53). Rijk versierd dubbel pand uit 1610 en 1671.
    • Historische woningen (Kapelstreek, Voorstreek, Heerenwal, Lindegracht) uit de 17e, 18e en 19e eeuw, voornamelijk aan de straten aan beide zijden van het Diep.
  • Stadsboerderijen (Baanweg 96, Bolwerk Zuidzijde 87 en Achterom 103). Binnen de stadswal liggen ook drie (delen) van monumentale boerderijen van het kop-hals-romp type.
bike

Activiteiten in Sloten

  • Wandelen
    • Wijckel-Sloten. Rondwandeling van 10 km langs Sloten, het Slotermeer en Wijckel.
    • Elfstedenpad. Etappe 4 (18 km) van dit langeafstandswandelpad gaat van Balk via Sloten naar Schouw.
  • Fietsen
    • Rondrit Sloten (Arjen Rypkemawei bij 4). Rondrit van 34 km vanuit Sloten door zuidwest Friesland.
    • GPS route Sloten Oudemirdum (Bolwerk Zuidzijde 81). Rondrit van 44 km vanuit Sloten en Oudemirdum door zuidwest Friesland.
    • De Wetterroute (Voorstreek 120). Rondrit van 45 km vanuit Sloten naar Lemster door zuid Friesland.
  • Watersport
    • Sloepverhuur (Lytse Jerden bij 1).
    • Zwem- en Surfgebied Evert’s Dykje (Lytse Jerden 3A).
  • Museum bezoek
    • Museum Sloten (Heerenwal 48). Museum gewijd aan de geschiedenis van de stad Sloten.
  • Historische Evenementen
    • Geschutsdemonstratie. In het hoogseizoen word ieder vrijdagavond door de Stadsschutterij een geschutsdemonstratie gegeven bij Korenmolen, luid en duidelijk aangekondigd door de stadsomroeper.
    • Slag om Sloten. Eens in de drie jaar wordt de Slag om Sloten uit 1588 nagespeeld.
Eten en drinken

Eten & drinken

Overnachten

Overnachten

Natuur & Landschap

Sloten bevind zich in een veenpolder met een wijds open landschap. Langgerekte sloten liggen tussen de smalle percelen met weilanden waarop koeien en weidevogels het beeld bepalen. In het noorden grenst Sloten aan het Slotermeer en in het zuiden het Brandemeer, die beide via de rivier de Ee bereikbaar zijn. Sloten ligt in Nationaal Landschap Zuidwest Friesland.

meer info

Meer over dit onderwerp