Woudrichem – Vestigingstad op de grens van drie provincies en drie rivieren

Dorpen & StedenBeken & RivierenMilitair landschapPlaatsen met stadsrechtenVestingsteden
LocatieNoord-Brabant
14 minuten leestijd

Woudrichem is een van de mooiste vestingsteden van Nederland. Het ontstond als handelsplaats op de zuidelijke oeverwal van de Merwede, de benedenloop van de Waal. Woudrichem, door de inwoners ook wel Woerkum genoemd, ligt zeer strategisch op de grens van drie belangrijke handelsrivieren en twee voormalige hertogdommen en een graafschap. De nederzetting heeft daarom in 1356 stadsrechten gekregen. Daarnaast heeft het vestingstadje deel uitgemaakt van zowel de Oude als Nieuwe Hollandse Waterlinie: samen met de Vestingstad Gorinchem, Slot Loevestein en Fort Vuren kon het de rivier de Waal afsluiten voor de vijand.

Met zijn volledig bewaarde vestingwerken, stadspoort, middeleeuwse kerk en diverse panden uit rond 1600 die de oude handelsglorie van het beschermde stadsbezicht Woudrichem weerspiegelen, is het stadsbeeld van Woudrichem in belangrijke mate authentiek. Diverse bouwwerken binnen de vestiging herinneren bovendien aan het garnizoensverleden van Woudrichem. Vanaf de rivierkant is er een mooi uitzicht op het stadje en haar historische haven, die herinneren aan het eeuwenlange belang van de zoetwatervisserij voor Woudrichem.

Handelsnederzetting langs de Merwede

Woudrichem is ontstaan als een handelsplaats op een hoger gelegen oeverwal, de huidige Hoogstraat, langs de Merwede. Deze getijderivier is de benedenloop van de Waal en was tussen 1273 en 1904 bovendien de benedenloop van de Maas.

HistorischeHaven.Woudrichem

Woudrichem wordt voor het eerst vermeld als UUalricheshem in 866. De Maas stroomde in die tijd nog niet langs Woudrichem. Echter, zo rond 1150 verlegde de hoofdstroom van de Maas zich steeds meer naar het noorden. Na een dijkdoorbraak bij Giessen rond 1200, is ook een aftakking van de Maas naar Woudrichem ontstaan. In de loop der tijd werd deze zijtak steeds belangrijker en was, na de omdijking van de Grote- of Zuidhollandse Waard – het gebied ten zuiden van Woudrichem – en in het bijzonder na de afdamming van de rivier de Alm in 1273, eeuwenlang de hoofdstroom van de Maas.

Stadsrechten – Strategisch belang Woudrichem neemt toe na verlegging hoofdstroom van de Maas

Nadat de hoofdstroom van de Maas langs Woudrichem was komen te liggen, werd de nederzetting van steeds groter strategisch belang. Niet alleen stroomden de Maas en Waal hier samen in de Merwede, ook lag Woudrichem op de grens van de hertogdommen Brabant en Gelre en het graafschap Holland. Hierdoor werd de nederzetting een belangrijke handels-, markt- en visserijplaats.

StrategischeLigging.Woudrichem

De groei van de nederzetting werd nog verder gestimuleerd door de tolvrijheid die in 1283 door de Graaf van Holland aan de inwoners van Woudrichem werd geschonken. Hierdoor hoefden ze van vrijdag tot en met zondag geen tol hoefden te betalen bij Niemandsvriend (aan de Merwede bij Sliedrecht) op de grens van het graafschap Holland.

In de veertiende-eeuw was Woudrichem dan ook zodanig gegroeid dat het in 1356 stadsrechten kreeg van Willem V van Horne, heer van Altena (de landstreek waartoe Woudrichem behoort en die in 1322 aan het graafschap Holland was toegevoegd). De heer van Altena probeerde in samenwerking met de graaf van Holland Woudrichem verder te ontwikkelen tot stad. In 1356 werd daarom bovendien de grafelijke grenstol van Niemandsvriend verplaatst naar Woudrichem. Ook kreeg Woudrichem met de stadsrechten tolvrijheid voor goederen die in het stadje werden verhandeld. Hierdoor, en in het bijzonder ook door de uitgebreide visserijrechten die in 1362 aan het stadje werden verleend door Dirk Loef van Horne (de jongere broer van Willem V die heer van Altena was geworden nadat Willem V was overleden), kwam de Woudrichem tot volle bloei. Mede daarom werd de stad in 1375 omgracht en tussen 1386 en 1389 ommuurd.

Waterpoort Woudrichem

De bloeiperiode van Woudrichem duurde niet lang. In 1412 veroverden de Graaf van Holland en de zijnen de stad Gorinchem op de familie van Arkel. Vervolgens werd in 1420 de grenstol van Woudrichem naar Gorinchem verplaatst. Nadat in 1421 ook nog de Sint-Elisabethvloed in het land van Altena huishield, begon de stad te vervallen. Sindsdien was Woudrichem nog voornamelijk van belang als vestingstad en als vissersplaats.

Vestingstad Woudrichem – Onderdeel van beide Hollandse Waterlinies

Door haar strategische ligging werd Woudrichem ook nadat haar economische belang in de 15e-eeuw was afgenomen in de eeuwen erna nog regelmatig belegerd. In 1572 koos Woudrichem tijdens de 80-jarige oorlog (1568-1648) de zijde van Willem van Oranje, maar ter bescherming van Gorinchem tegen de optrekkende Spaansgezinden staken in 1573 de watergeuzen het toen slecht verdedigbare Woudrichem in brand.

In 1574 werd Woudrichem voorgoed Staats. Door het strategische belang van de plaats, dat samen met de vesting Gorinchem, Slot Loevestein en (later) Fort Vuren de rivier de Waal kon afsluiten voor de vijand, gaf Willem van Oranje de opdracht om Woudrichem opnieuw te versterken, ditmaal met moderne vestingwerken. Daarnaast werd een garnizoen in Woudrichem gelegerd. De moderne vestingwerken werden tussen 1583 en 1587 aangelegd binnen de verwoeste en afgebroken middeleeuwse stadsmuren van Woudrichem waardoor het te verdedigen gebied werd verkleind. De vesting kreeg de vorm van een onregelmatig vierkant met bastions op de hoeken en bij de Waterpoort. Alleen aan de rivierzijde werd de aarden hoofdwal voorzien van een bakstenen front. Ook de vestinggracht kwam grotendeels binnen de voormalige middeleeuwse stadsmuren te liggen.

In 1672 werd de vesting Woudrichem onderdeel van de Oude Hollandse Waterlinie. Deze waterlinie werd in allerijl ingericht om te proberen de Franse troepen tegen te houden voordat zij Holland veroverden. Maarschalk Wirtz liet toen de dijk op de zuidzijde van de Merwede op vijf plaatsen doorsteken. Hierdoor ontstond een grote inundatie in het land van Altena die zich tot ’s-Hertogenbosch uitstrekte. Daarmee kon werd ook voorkomen dat de Franse troepen Woudrichem innamen. Niettemin bleef de economische situatie van het stadje slecht en in 1700 kreeg Woudrichem dan ook vrijstelling van belastingen.

Woudrichem.Koepoort

In de eeuwen erna bleef Woudrichem voornamelijk een militaire stad. Vanaf 1815 werden de vestingwerken opnieuw gemoderniseerd en werd vesting Woudrichem opgenomen in de Nieuwe Hollandse Waterlinie, waarmee naast Holland ook de stad Utrecht kon worden beschermd. In dat jaar werd Woudrichem ook bij de nieuw gevormde provincie Noord-Brabant ingedeeld. Rondom Woudrichem werden extra batterijen en forten gebouwd ter versterking van de Vesting Woudrichem. Er mocht vanaf die tijd niet meer in het omringende land rond de vesting gebouwd worden, en ook tegenwoordig is er vanaf de vestingwal op diverse plekken nog een vrij schootsveld. Pas op 27 mei 1955 is de vestingstatus van Woudrichem per koninklijk besluit opgeheven. De in 1971 gerestaureerde vestigingswerken zijn tegenwoordig nog volledig intact.

verrekijker

Bezienswaardigheden in Woudrichem

  • Vestingwerken Woudrichem
    • Middeleeuwse stadsmuur werd in 1573 verwoest. Van de vijf stadspoorten bleef er slechts één behouden:
      • Water-of Gevangenpoort (Kerkstraat 3). Het onderste deel van de stadspoort en de kleine veelhoekige toren dateren uit de veertiende- of vijftiende-eeuw en de overige delen zijn herbouwd in 1580 na de verwoesting van Woudrichem in 1573. In de achtiende-eeuw onderging de Waterpoort een ingrijpende opknapbeurt en werd de bovenste verdieping verbouwd tot gevangenis. Bij hoog water worden in de poort balken geschoven om het vestingstadje te beschermen.
    • Moderne Vestingwerken. Door Adriaan Anthonisz. van Alkmaar ontworpen vestingwerken die tussen 1583 en 1587 zijn aangelegd, bestaande uit:
      • Hoge waterkerende wal (Rijkswal). Hoofdwal, aan de rivierzijde voorzien van een bakstenen front.
      • Bastions. De Vesting Woudrichem heeft zeven bastions, uitspringende verdedigingswerken. Van noord naar zuid (met de klok mee) bevinden zich:
        • Bastion bij de Waterpoort aan het rivierfront (Kerkstraat bij 1). Ook wel Op d’n Bol genoemd.
        • Dubbelbastion op de noordoosthoek (Hoogstraat bij 55). Ook wel Janus Baks bastion genoemd.
        • Bastion op de zuidoosthoek met daarop
          • Stellingmolen Nooit Gedagt (Arsenaal 4). Achtkantige stenen stelling molen. In de korenmolen is een winkel gevestigd met eigen en andere streekproducten.
        • Bastion op de zuidwesthoek (Kloosterhof bij 34)
        • Dubbelbastion op de noordwesthoek (Rijkswal bij 1)
      • Ravelijnen. De vesting Woudrichem heeft twee ravelijnen, versterkte eilandjes.
        • Aan de zuidkant (Koepoortstraat bij 2). Toegevoegd aan het begin van de 17e-eeuw tezamen met een doorgang door vestingwal ‘De Koepoort’ die bestaat uit twee bakstenen keermuren voorzien van schotbalksponningen. Naast de Koepoort bevind zich een tunneltje.
        • Aan de oostkant (Schapendam bij 5). Toegevoegd aan het begin van de 18e-eeuw tezamen met een doorgang door vestingwal ‘De Loevesteinse poort’ bestaande uit bestaande uit twee bakstenen keermuren voorzien van schotbalksponningen.
      • Vestinggracht rondom de vestingwal verbonden met de Merwede en de Maas. In de vestinggracht bevinden zich beren, gemetselde dammen, waardoor het niveau van het grachtwater constant kan worden gehouden doordat deze niet langer in open verbinding staat met de getijderivier de Merwede.
        • Westbeer (Bagijnestraat bij 29) uit 17e-eeuw waar in 1936 een monnik op is geplaatst. De westbeer staat in het verlengde van de Groenendijk, waardoor de vestingwal mede als rivierdijk dienst doet.
        • Oostbeer (Sluis bij 2). Vroeg 18e-eeuwse stenen dam.
      • Glacis (Schapendam). Restanten van voormalige glacis, een van buiten naar binnen glooiend omhoog lopend terrein om de verdedigingswerken heen. Aan het zicht van de aanvaller onttrokken lag achter het glacis een bedekte militaire weg.
    • Inundatiestelsel voor de polders ten zuiden van Woudrichem.
      • Inundatiesluis (Sluis bij 6). Waaiersluis uit 1815 die ook tegen de waterdruk in, in beide richtingen geopend en gesloten kon worden. De dam van deze waaiersluis (Schapendam bij 6), die de kwelkom van de westelijke loop van het inundatiekanaal scheidt, is later dichtgemetseld.
        • Sluiswachterswoning (Sluis 6). Voormalige sluiswachterswoning uit 1904.
      • Inundatiekanaal (van Almkerkseweg bij 3 via Sluis bij 6 naar Afgedamde Maas).
        • Regulering waterinlaat voor de inundatie van de polders ten zuiden van Woudrichem:
          • Ontvangstkommen (o.a. Postweg bij 2 en Dennenlaan bij 2). Waterverzamelpunten voor inundatiesluis.
          • Kwelkom (Acadialaan bij 12). Achter de Maasdijk gelegen, door een lagere dijk omgeven gebiedje waarin het kwelwater, dat is het water dat door de dijk lekt, opgevangen wordt.
            • Het water kon de kom ingelaten worden vanuit de Merwede via een sluis in de Maasdijk ten zuiden van Woudrichem
    • Extra vestingwerken rondom Woudrichem ter extra versterking van Vesting Woudrichem:
      • Tijdens de aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Er werden diverse vooruitgeschoven batterijen (kleine schansen) en forten gebouwd mede ter voorkoming van een directe aanval op de vesting Woudrichem:
        • Batterij van de Postweide (Postweg bij 2, Woudrichem). In 1854 aangelegde aarden batterij ten zuiden van Woudrichem in de postweide aan het einde van het inundatiekanaal. bij Woudrichem. Er resteert nog een gracht rond een ovaalvormig terrein.
        • Fort Giessen (Giessensesteeg 2, Giessen). Omgracht fort uit 1878-1881 met twee bomvrije kazernes.
        • Batterij onder Brakel (Waalbanddijk 2, Brakel). Omgracht fort uit 1879-1884 met bomvrije kazerne.
        • Batterij onder Poederoijen (Maasdijk 86, Poederoijen). Omgrachte batterij uit ongeveer 1880.
      • Voorafgaande aan de Tweede Wereldoorlog. Tijdens de mobilisatie voorafgaande aan de Tweede Wereldoorlog op de hoger gelegen stroomruggen vele loopgraven en tientallen betonnen groepsschuilplaatsen en kazematten aangelegd.
        • Tussenstelling Woudrichem-Werkendam. Diverse betonnen werken aangelegd tussen Woudrichem en Werkendam zoals groepsschuilplaatsen en mitrailleurkazematten.
    • Militaire gebouwen in de vesting Woudrichem
      • Militaire opslagplaatsen
      • Kazematten (Arsenaal bij 4). In 1866 in de omwalling gebouwd munitiedepots.
        • Magazijn A. Kleinere van de twee magazijnen: ‘De Kruitkelder’.
        • Magazijn B. Grotere van de twee magazijnen.
      • Kazernes
        • Kazerne (Vissersdijk 35). Verblijfsgebouw voor soldaten en hun uitrusting uit 1854.
        • Marechausseekazerne (Rijkswal 1-5). Kazerne van de Koninklijke Marechaussee brigade Woudrichem op het noordwestelijke dubbelbastion van de vestingwerken.
      • Wachthuis (Kerkstraat 43). Militair wachthuis voor soldaten en officieren uit 1856 tussen Arsenaal en De Koepoort
  • Historische stadshaven (Stadshaven bij 6). In 1998 gereconstrueerde met een ambachtelijke scheepswerf, werkhaventje met historische werkschuur en traditionele hijsboom en een helling met kaapstander. Aan de steiger liggen diverse historische visschepen voor de riviervisserij.
    • IJskelder (Kerkstraat bij 20). Bij dit huis, niet ver van de Waterpoort en de voormalige visbank, bevind zich een ijskelder met muren die een meter dik zijn. Hierdoor kon de temperatuur constant laag gehouden worden en konden blokken ijs die s’-winters uit de stadsgracht gezaagd werden tot aan de zomer gebruikt worden door de vishandelaren voor het koel bewaren van de vers gevangen vis.
  • Woningen uit omstreeks 1600 aan de Hoogstraat. Aan de Hoogstraat, de oudste straat van de Woudrichem, bevinden zich diverse panden die de oude glorie van het stadje weerspiegelen. Enkelen zijn voorzien van gevelstenen en dragen een eigen naam, zoals ‘In den Salamander’ uit 1606 (Hoogstraat 14-16), ‘In den gulden Engel’ uit 1593 (Hoogstraat 10-12), ‘In ’t Herdt’ uit 1601 (Hoogstraat 6-8), ‘In den vergulden Helm’ uit 1601 (Hoogstraat 4) en ‘De Arend’ uit rond 1601 (Hoogstraat 7).
    • Stadspomp (Hoogstraat bij 1). Vierkante hardstenen pomp uit omstreeks 1800. Een tweede stadspomp staat aan het Arsenaal (bij 5).
  • Sint-Martinuskerk (Kerkstraat 35). Laatgotische kruiskerk uit de eerste helft van de 15e-eeuw met rijk gebeeldhouwde vierkante toren.
  • Het Oude Raedthuys (Hoogstraat 47). Onderkelderd gebouw uit 1592 waar het stadsbestuur zetelde. Aan de voorgevel bevindt zich een bordes met twee trappen en op de balustrade schildhoudende leeuwen.
  • Jacoba van Beieren huis (Molenstraat 2). Overblijfsel het oudste stenen huis in de Vesting. Dit gebouwencomplex uit 1419 omvatte mede de ‘Hoftoren’, het tolhuis en de visbank. Jacoba van Beieren was het enige kind van graaf Willem VI van Holland, en was hem in 1417 opgevolgd als gravin van Holland. Zij liet dit huis als buitenplaats bouwen, maar later heeft het als woonhuis en als klooster gefungeerd. Van 1965 tot 1985 woonden er Franciscaner nonnen. Links om de hoek is de kapel te zien die later achter het huis is aangebouwd.
bike

Activiteiten in Woudrichem

Eten en drinken

Eten & drinken

Overnachten

Overnachten

  • Hotels
    • Hotel Woudrichem (Molenstraat 10).
  • Vakantiewoningen
    • Kazemat Zus (Arsenaal 2)
    • Buiten De Poort (Rijkswal 2)
    • De Mosterdpot (Stadshaven 1)
  • B&B‘s
    • Waar Maas en Waal tesamen stroomt (Hoogstraat 21A)
    • Oud Woudrichem (Kerkstraat 78)
    • Het Huijsje (Molenstraat 35)
  • Camping

Landschap en Natuur rondom Woudrichem

Woudrichem ligt langs de oeverwallen van de Merwede die bij Woudrichem nog onder invloed van eb en vloed staat, met een getijdeverschil van ongeveer een halve meter. Aan beide zijden van Woudrichem liggen noordelijk van de rivierdijken natuurgebieden met buitendijkse uiterwaarden. Ten westen van de Vesting Woudrichem ligt natuurgebied De Groesplaat (Oudendijk bij 1, Woudrichem). Oostelijk van Vesting Woudrichem, en van Slot Loevestein, ligt natuurgebied Loevestein een deelgebied van Natura 2000 gebied Loevestein, Pompveld & Kornsche Boezem (Schouwendijk, Poederoijen.

Door deze open, buitendijkse, uiterwaarden lopen enkele nevengeulen evenwijdig aan de rivier. Doordat de dynamiek van de Waal en Merwede veranderd het uiterwaardenlandschap hier continu. Langs de grote rivieren komen zandige oeverwallen voor en grenzend aan deze rivieren zandstrandjes. Direct langs het zomerbed liggen door de wind opgestoven rivierduinen. Langs de nevengeul komt rietmoeras en opgaand wilgenbos voor. Deze moerasvegetatie gaat geleidelijk over in drogere stroomdalgraslanden op de zandige oeverwallen en hoger gelegen zomerkaden en drogere duingraslanden op de toppen van de oeverwallen.

Door de rivierdynamiek én de begrazing deze natuurgebieden door Konikpaarden en Galloway-runderen kennen deze natuurgebieden ze een grote variatie aan plantensoorten waardoor ook weer een grote variatie aan dierensoorten wordt aangetrokken. Kenmerkend voor de stroomdalflora zijn planten als Sikkelklaver, Geel walstro, Heksenmelk, Knoopkruid, Geoorde zuring, Kattendoorn en Echte kruisdistel. Langs de slikachtige oevers van de nevengeul zijn Slijkgroen, Naaldwaterbies, Klein vlooienkruid, ruin cypergras en Zwart tandzaad te vinden. Op de evenwijdig aan de rivier lopende zandruggen groeien planten van schrale milieus als Muurpeper en Liggende ganzerik, alsmede Wilde marjolein en Zacht vetkruid. Op de steenbeschoeiingen wordt pijpbloem en grote engelwortel aangetroffen.

Bij vloed stroomt het water ook door de nevengeul en lopen ook de moerasgebiedjes onder. De nevengeulen zijn belangrijke paaiplaatsen voor vissen en foerageerplaatsen voor grote viseters als de aalscholver en visarend. Ook hebben deze getijdengeulen met hun slikken een grote aantrekkingskracht op diverse vogelsoorten die hier komen foerageren zoals de Grutto, Tureluur, Oeverloper en incidenteel Lepelaar en Grote Zilverreiger. In de winter zijn hier veel eend-achtigen en ganzen te zien zoals Kuifeend, Wintertaling, Krakeend, Grauwe gans, Kolgans en Brandgans. Ook broeden er veel vogels in deze natuurgebieden, zoals de kievit en gele kwikstaart in de graslanden en in de ruigtes kneu, putter en rietgors. Bij de moerasgebiedjes broeden de Grauwe Gans en Bergeend.

Bij de ingang van natuurgebied Groesplaat staat vogelkijkhut Het Vinkennestje (Oudendijk bij 1), van waaruit je kunt genieten van een prachtig uitzicht over het gebied. Bij hoogwater lopen beide buitendijkse uiterwaarden bijna helemaal onder, en ze maken dan ook onderdeel uit van het Programma ‘Ruimte voor de rivier’.

Ten zuidwesten van de rivierdijken van Vesting Woudrichem, ligt een uitgestrekt landbouwgebied. Hier ligt ook Landgoed Kraaiveld (Jan Spieringweg bij 6, Woudrichem), een nieuw landgoed op de plek van een veertiende-eeuwse landgoed met dezelfde naam.