Vestingstad Heusden – Eeuwenlang onderwerp van strijd

7 minuten leestijd

Heusden is een kleine vestingstad met een dubbele omwalling in Noord-Brabant. Het ligt bijna geheel vrij in het landschap, wat met name vanuit het zuiden een markant zicht op de stadswallen geeft. Ook vanaf de rivierkant is er een mooi uitzicht op het stadje, waarbij de witte dubbele ophaalbrug die de binnenhaven overspant en een drietal standaardmolens op de vestigingswal, het zicht bepalen.

Heusden lag op de grens tussen het hertogdom Brabant, het graafschap Holland en het hertogdom Gelre. Later vormde het een scharnierpunt tussen de Oud Hollandse- en Zuiderwaterlinies. Heusden is dan ook eeuwenlang onderwerp van strijd geweest, en tot 1879 was het een garnizoensstad. De vestingwerken van Heusden zijn rond 1970 in perfecte staat gerestaureerd en stralen tegenwoordig weer de sfeer van 1650 uit.

Inhoudsopgave

Nederzetting langs de Maas

Heusden is ontstaan op een oeverwal langs de Maas. De eerste vermelding van Heusden dateert uit 722, als Hunsata Super fluvium Mosam (d.w.z. Heusden boven rivier de Maas). Waarschijnlijk betrof het niet een verwijzing naar Heusden, maar naar Oudheusden dat aan een vroegere loop van de Maas lag. Een gedeelte van dit Oude Maasje is tegenwoordig nog steeds zichtbaar als een zuid-noord lopend stroompje en mondt uit in de vestinggracht van Heusden.

Op de oeverwal van het Oude Maasje bouwden de heren van Heusden rond 1150 een mottekasteel. Dit kasteel werd in 1202 verwoest door de Hertog van Brabant tijdens een veldtocht tegen Gelre en Holland. Inmiddels was de Maas noordelijker gaan stromen. Daarom besloot de heer van Heusden, in het bezit van het tolrecht op de Maas, de nieuwe burcht te bouwen ten noorden van het oude kasteel. De restanten van dit kasteel zijn nog steeds aanwezig binnen de vestiging.

In 1250 werd het Oude Maasje afgedamd met de Husdenredam, en ontwikkelde zich een nederzetting bij kasteel en dam, het huidige Heusden. Tussen 1286 en 1290 kreeg deze nederzetting stadsrechten van Jan III, heer van Heusden.

Eeuwenlang strijdtoneel van hertogen en graven

Heusden lag op de strategische grens van het graafschap Holland en de hertogdommen Brabant en Gelre, terwijl ook het graafschap Kleef er rechten bezat. Hierdoor is Heusden diverse malen het toneel geweest van strijd om het bezit van heerlijkheid en stad. In 1339 liet Jan van Wijnvliet, bastaardzoon van Jan II hertog van Brabant en burggraaf van Heusden, kasteel Heusden versterken en werd de stadsmuur gebouwd.

In 1357 komt Heusden in het bezit van de graaf van Holland. Echter ook in de eeuwen was Heusden nog regelmatig onderwerp van strijd.

Zicht op Heusden

Moderne Vesting op scharnierpunt tussen twee waterlinies

Na het verwoesten van Heusden in 1569 door de Spaansgezinden aan het begin van de 80-jarige oorlog (1568-1648), en de voortdurende opstand van de Nederlandse gewesten tegen de Spaansgezinden, werd in 1581 in opdracht van Willem van Oranje gestart met de modernisering van de vestingwerken van Heusden. De ommuring werd gesloopt en er werd een moderne omwalling aangebracht.

Vanwege de grote militaire waarde van Heusden als stad in de nabijheid van door Spanje beheerste steden zoals ’s-Hertogenbosch en Breda, werden de vestingwerken in de jaren 1613-1620 verder versterkt en tegelijk aanzienlijk uitgebreid. Hierdoor kwamen de haven, het kasteel en een groot deel van de oude stadsgracht binnen de nieuwe omwalling te liggen. Ook tegenwoordig is dit nog steeds zichtbaar.

In 1673 werd Heusden het meest zuidelijke onderdeel van de oude Hollandse Waterlinie ter verdediging van Holland. Vijfentwintig jaar later werd het ook onderdeel van de Zuiderwaterlinie ter bescherming van de Noordelijke Nederlanden tegen Spaanse en Franse aanvallen. Hiermee lag Heusden op het scharnierpunt van deze twee waterlinies en bleef daarmee strategisch zeer belangrijk. Tussen 1700-1730 werden de vestigingswerken dan ook gemoderniseerd volgens de inzichten van het Nieuw Nederlands Vestigingsstelsel.

Heusden Visbank

Grootschalige restauratie

Nadat Heusden ook nog een militaire rol speelde in de Franse tijd (1795-1813), besloot koning Willem I in 1821 dat vestingstatus van Heusden kon worden opgeheven. In 1879 verdween ook het garnizoen. Omdat Heusden financieel grotendeels afhankelijk was van haar militaire status, raakte de plaats daarna snel in verval. De grote schade die het stadje in de Tweede Wereldoorlog opliep, maakte de toestand nog zorgwekkender.

Er werden plannen gemaakt om de hele stad inclusief haar vestingwerken af te breken voor moderne nieuwbouw. Gelukkig werd toch gekozen voor een restauratieplan waarbij Heusden in de structuur van 1649 werd hersteld, inclusief negen bastions en zes ravelijnen. Deze zijn weer omgeven door een tweede verdedigingsgordel en buitengracht. Vanaf 1966 werd het stadje volledig gerestaureerd. Heusden ontving in 1975 de Nationale Monumentenprijs en in 1978 de ‘ Urbes Nostrae’-prijs, de hoogste Europese onderscheiding voor restauratieprojecten. De restauratie van Heusden, dat in 1972 tot beschermd stadsgezicht werd verklaard, werd in 1984 afgerond.

verrekijker

Bezienswaardigheden in Heusden

  • Herinnering aan Middeleeuwse Vesting
    • Ruïne Kasteel Heusden (Hertogin Johanna van Brabantstraat bij 1). Restanten van een kasteel uit begin 1200. Het kasteel werd Op 24 juli 1680 verwoest, toen de bliksem insloeg in de grote toren waar 60.000 pond buskruit lag opgeslagen.
    • Oude Stadsgracht (sloot naast de Demer). De Demersloot was in de Middeleeuwen de stadsgracht van Heusden. De stadsmuur bevond zich op de plek waar nu de huizen met een even nummer aan de Demer staan. Deze oude stadsgracht is nog voor ongeveer tweederde intact. Met de komst van de vestingwerken rond 1600, kwam de Demer binnen de stad te liggen.
    • Duiventoren (Demer 30B). Op veertiende-eeuwse fundamenten gereconstrueerde rondeel van de vroegere stadsmuur.
  • Moderne Vestingwerken. Rond 1970 gereconstrueerd op basis van een kaart van Heusden uit 1649 getekend door Joan Blaeu. Vesting met dubbele omwalling en omgrachting. De binnenwal bestaat uit negen bastions en in de gracht ervoor liggen zes ravelijnen. Achter de binnenste vestingwal ligt een bedekte weg.
    • Stadspoorten
      • Twee van de oorspronkelijke vier stadspoorten van Heusden zijn herbouwd op basis van oude afbeeldingen.
        • Wijkse poort (Wijksestraat bij 1).
        • Veerpoort (Waterpoort bij 1).
      • Herptse poort (Putterstraat bij 75). De fundamenten van deze stadspoort zijn nog steeds zichtbaar.
    • Standaardmolens op de vestingwal (Stadshaven bij 17). Aan de rivierkant staan op de stadswal drie houten standaardmolens (Molens I, II en III), die herbouwd zijn op de oorspronkelijke locatie.
    • Gouverneurshuis (Putterstraat 14). Voormalige ambtswoning van de gouverneur van het garnizoen dat in Heusden legerde. Het huis bevind zich achtereen poort aan een binnenhof met formele tuin. Tegenwoordig bevind zich een museum in dit gebouw.
    • Bromsluis (Bromsluis bij 2). Uitwateringssluis voor de Demersloot en tunnel door de verdedigingswal en uitwateringssluis voor de Demersloot. Deze geheime tunnel onder de verdedigingswal was de perfecte vluchtroute voor verdedigers die zo de vesting konden verlaten bij een vijandelijke aanval. Vandaag kan je op, door én onder de gerestaureerde Bromsluis wandelen.
    • Stadshaven (Stadshaven bij 22). Haven binnen de vestigingswerken. Een witte dubbele ophaalbrug overspant deze historische binnenhaven aan de kant van de Maas.
    • Wachthuisjes (Garnizoenstraat bij 2) bij entree binnenste vestingwal.
  • Visbank (Vismarkt 2). U-vormige visbank uit 1798 met twaalf Toscaanse zuilen. De Visbank vormde de verbinding tussen de Stadshaven en de Vismarkt. In het midden van de visbank bevind zich een poort met trap naar de stadshaven.
  • De Grote of Sint-Catharina kerk (Burchtstraat 2, Heusden). Gotische kerk uit 1555. De kerktoren is in de Tweede Wereldoorlog opgeblazen en niet herbouwd. De kerk is omringd door een begraafplaats, en bevind zich binnen een ring van huizen. In de kerk bevinden zich een fraai praalgraf van baron Johan Theodoor van Freisheim, tussen 1711 en 1733 gouverneur van Heusden. Ook hangen er een gildebord en diverse tekstborden uit de 16e en 17e eeuw.
  • Langs het middeleeuwse stratenplan van Heusden bevinden zich tientallen historische woningen. Hieronder diverse woningen uit het begin van de 17e eeuw, zoals Putterstraat 1a (1621), Putterstraat 14 (1597), Oudheusdensestraat 15 (1619), Ridderstraat 7 (begin 17e eeuw), Ridderstraat 23 (1605) en Breestraat 13 (1629).
bike

Activiteiten in Heusden

Eten en drinken

Eten & drinken

  • In Heusden bevinden zich een groot aantal restaurants, waarvan de meeste rondom de centrale Vismarkt zijn gelokaliseerd.
Overnachten

Overnachten

Landschap & Natuur

Heusden ligt aan de Maas en is omringd door een agrarisch landschap.

Ten zuidwesten van Heusden bevindt zich de natuurgebieden de Hooibroeken en landgoed Pax in een oude meander van de Maas. Deze natuurgebieden bestaan voornamelijk uit moerasbos en in de Hooibroeken ligt een nog functionerende eeuwenoude eendenkooi (Ter Kwak). Landgoed Pax is toegankelijk.