Naarden is een van de mooiste vestingsteden van Nederland en best bewaarde vestingsteden in Europa. Nadat de stad rond 1300 stadsrechten had gekregen is hij twee keer volledig verwoest en drie keer voorzien steeds modernere vestingwerken. Dit vanwege de strategische locatie van Naarden bij de enige landroute door een groot moerasgebied in het grensgebied met het Sticht Utrecht. Deze route was zeer belangrijk voor de handel van de Hollandse steden, en in het bijzonder Amsterdam, met Oost-Nederland en het Duitse achterland.
Naarden is een historisch stadje met intieme straatjes en veel monumentale woningen. De huidige vestingwerken dateren uit 1674-1685 en bestaan uit zes bastions, zes ravelijnen en een dubbele omwalling. Bijzonder is dat de onderkant van de binnenste vestingwerken zijn uitgevoerd in steen. In Naarden staan nog twee van de oorspronkelijk drie stadspoorten, de robuuste Utrechtse poort en de Zeepoort. Daarnaast liggen er in de vestingstad meer dan 50 (voormalige) militaire gebouwen, die herinneren aan het garnizoensverleden van de stad. Naarden is onderdeel van de Hollandse Waterlinie en de vestingwerken zijn nog altijd eigendom van de Nederlandse Staat.
Inhoudsopgave
- Het verhaal van de vestingstad Naarden
- Wat is er te Zien en Doen (incl. wandelen en fietsen) in Vestingstad Naarden?
- Eten en Drinken
- Overnachten
- Natuur en Landschap
- Meer Informatie
Verwoesting en verplaatsing van de stad
Naarden wordt voor het eerst vermeld in 968 en lag toen drie kilometer noordoostelijk van de huidige vestingstad, op een plek die later door de Zuiderzee is opgeslokt. Het was een havenplaats direct aan zee en lag op een verhoogde plek in het moerasgebied. Dit oude Naarden kreeg omstreeks 1300 stadsrechten.
Tijdens de Hoekse en Kabeljauwse twisten, een strijd tussen diverse adellijke facties binnen het graafschap Holland, werd het oude Naarden in 1350 door een bende Hoeken verwoest. In 1351 gaf graaf Willem V van Holland de inwoners van Naarden toestemming hun stad meer landinwaarts te herbouwen op een uitloper van de Utrechtse Heuvelrug vanwege de toenemende kustafslag op de oude locatie.
Economische bloei van het nieuwe Naarden
Het nieuwe Naarden lag op een strategisch en militair zeer belangrijke locatie op een smalle strook zand en klei. Dit was in die tijd de enige begaanbare weg door de uitgestrekte veenmoerassen van dit gebied. Daarmee lag Naarden aan de belangrijke handelsroute van de Hollandse steden, en in het bijzonder Amsterdam, met het oosten van Nederland en Duitsland. Bovendien lag Naarden op slechts zeven kilometer van de grens met het Sticht Utrecht, waar het Graafschap Holland regelmatig gewapende conflicten mee had.
Er werd dan ook direct een stadsmuur rondom het nieuwe Naarden aangelegd. Toen deze in 1355 klaar was, zijn de stadsrechten van Naarden bevestigd en uitgebreid. Ook werd het visstapelrecht van Naarden bevestigd, i.e. het recht dat de vis die gevangen werd op de Zuiderzee in het gebied tussen de monding van de Vecht en die van de IJssel, eerst in Naarden op de markt te koop aangeboden moest worden.
In 1403 kreeg Naarden van de graaf van Holland ook toestemming om een zeehaven aan te leggen. Door deze haven, het visstapelrecht, de doorvoerhandel en dankzij de Naardense lakenweverijen die gebruik maakten van wol van schapen die graasden op de Gooise heidevelden, ontwikkelde Naarden zich tot een welvarende stad. Maar haar economische hoogtepunt was aan het begin van de 16e-eeuw al weer voorbij en de stadsmuren van Naarden raakten langzaamaan in slechte staat.
Voor de tweede keer tot de grond toe verwoest en herbouwd
Bij Naarden zijn door de eeuwen heen diverse keren oorlogen gevoerd. In 1572, tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648), trokken de Spaansgezinden Naarden binnen. Zij vermoorden ruim 800 inwoners, staken de stad in brand en lieten de stadsmuren afbreken en de gracht dempen.
Hierdoor was Naarden voor de tweede keer tot de grond toe verwoest. Vier jaar later trokken de Spaansgezinden zich terug uit Naarden en kwam het in handen van de Staatsen. Deze starten direct met de aanleg van nieuwe vestingwerken in het bijzonder ook ter bescherming van Amsterdam, die de aanleg ervan dan ook financierde. De nieuwe vestingwerken volgden de vroegere stadsmuren, maar werden nu voorzien van vooruitstekende driehoekige bastions voor geschutsopstellingen.
Ook werd de noordelijke stadsgracht binnen de vesting opgenomen als binnenhaven, de huidige Oude en Nieuwe Haven. De binnenhaven was toegankelijk via de nog aanwezige Zeepoort, een waterpoort in de vestingwal waardoor de binnenhaven in open verbinding stond met de Zuiderzee.
Derde verovering en modernisering van Naardens’ vestingwerken
Door verzanding was de zeehaven na verloop van tijd echter steeds slechter bereikbaar. Over land liep in die tijd alleen een goede weg tot Muiderberg. Daarom werd in 1641 de Naardertrekvaart tussen Naarden en Muiden aangelegd, betaald door Muiden, Naarden en Amsterdam. Hierdoor bleef Naarden een belangrijke doorvoerstad naar Amsterdam.
Maar na het tekenen van de Vrede van Münster in 1648 ter beëindiging van de Tachtigjarige Oorlog, werden de vestingwerken van Naarden zwaar verwaarloosd. In 1672 konden de Fransen Naarden dan ook zonder slag of stoot veroveren. Deze lieten de vesting direct versterken en uitbreiden met een buitengracht en lieten alle huizen in het schootsveld platbranden.
Maar deze verbeteringen konden niet verhinderen dat veertien maanden later Naarden heroverd werd door de troepen van stadhouder Willem III van Oranje. Vanwege het strategische belang van Naarden werd na deze herovering besloten Naardens’ vestingwerken opnieuw te moderniseren en bovendien om de vesting te vergroten. Deze moderne vestingwerken (1674-1685) zijn tegenwoordig nog grotendeels aanwezig.
Dubbel omwalde Vesting die onderdeel is van de zeewaterkering
De vesting Naarden heeft zes bastions met elkaar verbonden door een wal, een courtine. Bijzonder is dat het onderste gedeelte van de binnenste vestingwerken uitgevoerd zijn in steen en niet zoals gebruikelijk geheel uitgevoerd zijn met aarde.
De binnenste vestingwerken worden omringd door de hoofdgracht. Tussen de bastions liggen in de vestinggracht zes versterkte eilandjes, de ravelijnen. Buiten de vestinggracht bevind zich een tweede vestingwal met aan de binnenzijde een bedekte weg. Deze tweede vestingwal word op haar beurt omringd door de buitengracht. De nieuwe vesting had slechts twee toegangspoorten over land, waarvan de Utrechtse Poort nog intact is.
Met de aanleg van deze nieuwe vestingwerken verloor Naarden echter haar zeehaven. Omdat de vestingwerken van Naarden deel uit maakten van de zeewaterkering, zijn in de vestinggracht twee beren, gemetselde dammen, aangelegd in het verlengde van de voormalige Zuiderzeedijk (i.e. de huidige Zuiderzeepad en Oostdijkpad fietspaden). Hierdoor verloor de haven de open verbinding met de Zuiderzee. Vanaf die tijd verplaatste de visserij zich naar het nabijgelegen Huizen.
Onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie
Toen de Nieuwe Hollandse Waterlinie in de 19e-eeuw werd aangelegd ter bescherming van Holland en de stad Utrecht, werd Naarden opgenomen in deze Linie. De gronden rondom de vesting werden afgegraven zodat het land lager lag en dus gemakkelijker te inunderen was.
De vestingfunctie van Naarden had ook gevolgen voor de bebouwing buiten de eigenlijke vesting. Tot 300 meter vanaf de wallen was elk bouwwerk verboden. Tussen de 300 en 600 meter was houtbouw toegestaan wat snel afgebroken of afgebrand moest worden indien de vijand naderde. Ook tegenwoordig nog zijn er diverse soms zeer fraaie houten huizen aanwezig in deze zone in Naarden, in het bijzonder aan de Sandtmannlaan.
In 1926 werd de vestingfunctie van Naarden per Koninklijk Besluit opgeheven en kwam de vestingstad in verval. Echter, tussen 1964 en 1987 zijn de vestingwerken grootschalig gerestaureerd. Ook zijn vele tientallen van de (voormalige) militaire gebouwen, zoals kazernes, kannonenkelders maar ook kleinere gebouwen zoals wachthuizen en schuilplaatsen, nog in de vestingstad aanwezig. Naarden is dan ook een van de best bewaarde vestigingssteden van Europa.
Bezienswaardigheden
- Vestingwerken Naarden
- Bastions. De Vesting Naarden heeft zes bastions, uitspringende verdedigingswerken. Op deze bastions bevinden zich meer dan veertig militaire bouwwerken zoals kazernes, schuilplaatsen, munitie en kruitmagazijnen, kanonnenkelders, wachthuizen, etc. Van noord naar zuid (met de klok mee) bevinden zich de bastions:
- Katten (Kloosterstraat bij 80)
- Oranje (Oostwalstraat bij 12)
- Promers (Adriaan Dortsmanplein bij 3)
- Turfpoort (Westwalstraat bij 61)
- Nieuw Molen (Westwalstraat bij 27)
- Oud Molen (Kooltjesbuurt bij 1)
- Ravelijnen. Tussen de bastions liggen in de hoofdgracht 6 ravelijnen (versterkte eilandjes).
- Stadspoorten
- De Utrechtse poort (Ruijsdaelplein 6) is één van de twee landpoorten die Naarden tussen 1673 en 1915 bezat. De huidige Utrechtse poort dateert uit 1877 en bestaat uit een open doorgang door de vestingwal aan de kant van de stad, aan weerszijden begeleid door een wachtgebouw.
- Zeepoort of Grote Pijp (Oude Haven bij 21, Naarden). Waterpoort uit 1632 die de binnenhaven verbond met de stadsgracht. Deze doorgang kon vroeger worden afgesloten met sluisdeuren. Boven de Zeepoort bevind zich een brug, de Zeebrug.
- Westbeer (Kooltjesbuurt bij 1, Naarden) en Oostbeer (Vestingwerken bij 1H, Naarden). Gemetselde dammen in de vestinggracht in het verlengde van de voormalige Zuiderzeedijk (i.e. de huidige Zuiderzeepad en Oostdijkpad fietspaden).
- Enveloppe. Tweede vestingwal rondom Naarden. Op de enveloppe bevind zich een bedekte weg, aan de binnenzijde van de aardwal. De bedekte weg is tegenwoordig een fietspad. Daarbuiten bevind zich de buitengracht. Op de Enveloppe liggen diverse wachthuizen en bomvrije schuilplaatsen.
- Bastions. De Vesting Naarden heeft zes bastions, uitspringende verdedigingswerken. Op deze bastions bevinden zich meer dan veertig militaire bouwwerken zoals kazernes, schuilplaatsen, munitie en kruitmagazijnen, kanonnenkelders, wachthuizen, etc. Van noord naar zuid (met de klok mee) bevinden zich de bastions:
- Militaire gebouwen binnen de vestingwerken. Ook binnen de vesting bevinden zich diverse gebouwen met een (voormalige) militaire functie, waaronder:
- Weeshuiskazerne met Comeniuskapel (Kloosterstraat 37, Naarden). Voormalige kazerne rondom een binnenplaats ‘hofje’, gevestigd in de gebouwen van een voormalig weeshuis en daarvoor klooster. In een van de vleugels van dit complex bevind zich de Comeniuskapel uit rond 1475.
- Arsenaal (Kooltjesbuurt 1, Naarden). Voormalige opslagplaats uit 1668 voor militair materiaal.
- Garnizoenshospitaal (Gansoordstraat 24-28). Gebouw uit 1754.
- Kantine (Adriaan Dortmansplein 1B).
- Garnizoensbureau (Adriaan Dortmansplein 5).
- Turfloods (Nieuwe Haven 33). Militaire opslagplaats in 1752 gebouwd als turfmagazijn.
- Houten huizen buiten de vestingwal. Diverse fraaie houten ‘afbraak’-huizen binnen de zone waar de kringenwet van toepassing was aan de Sandtmannlaan (o.a. no. 4, 6, 10, 13, 14, 17, 18, 22, 23, 28, 32) maar ook langs de Verlengde Fortlaan (no. 6, 13) en Nagtglaslaan (no. 7, 9).
- Andere militaire complexen van de Hollandse Waterlinie op Naardens grondgebied
- Fort Ronduit (Admiraal Helfrichweg). Dit fort ligt ongeveer 200 meter ten noorden van Naarden Vesting. Het ligt direct aan de zomerdijk aan de rand van de voormalige Zuiderzee en diende ter afsluiting van de hier liggende uiterwaard.
- Werken aan de Karnemelksloot (Naardermeer 7). West- en Oostbatterij met diverse militaire gebouwen en objecten. De twee batterijen liggen aan beide zijden van de in 1600 gegraven Karnemelksloot, die op dit punt afgesloten kon worden met een damsluis. Hierdoor werd voorkomen dat het geïnundeerde water weer via de sloot zou weg stromen naar het lager gelegen achterland.
- Grote of Sint-Vituskerk (Turfpoortstraat 3). Gotische basiliek uit ca. 1500 met toren uit rond 1400. Op het gewelf van de kerk bevinden zich 27 kerkschilderingen en ook staan er twee herenbanken in de kerk.
- Stadhuis (Marktstraat 22). Gebouw uit 1601 in de Hollandse renaissancestijl met dubbele trapgevel.
- Het Spaanse Huis (Turfpoortstraat 27). Gebouw uit de 15e-eeuw. Tot aan het begin van de zestiende eeuw heeft het huis waarschijnlijk dienst gedaan als kerk van het naastgelegen gasthuis. Daarna werd het stadhuis, waar in 1572 de moordpartij door de Spaansgezinden plaatsvond. In 1615 werd het verbouwd tot Waag. Tegenwoordig is het Weegschaalmuseum in dit gebouw gevestigd.
- Historische haven (Kooltjesbuurt bij 1). De haven is een deel van de middeleeuwse stadsgracht, die opgenomen werd in de vestingwerken. In het midden van de haven bevind zich een voormalige sluis. De haven is aan de noordkant via de Zeepoort met de vestinggracht verbonden. Het zuidelijk deel van de haven is later middels een boomgat door de vestingwal met de vestigingsgracht verbonden. In deze haven liggen diverse historische schepen.
- Historische Buitenplaatsen
- Flevorama (Flevolaan 2). Landgoed van 16 hectare met daarop een landhuis uit 1856 en een koetshuis en tuinhuis.
- Berghuizen (Huizerstraat 111). Klein landgoed met landhuis uit 1913.
Activiteiten
- Wandelroutes
- Naarden vesting wandeling (Adriaan Dortsmanplein 4, Naarden). Rondwandeling van 5 kilometer.
- Naarden en Omgeving (Adriaan Dortsmanplein 4, Naarden). Rondwandeling van 12 kilometer.
- Muiderslot: Naarden Bussum – Muiden. Wandelroute (16 km) van Muiden via Vesting Naarden naar NS Station Bussum.
- Zuiderzeepad. Etappe 8 (19 km) van dit langeafstandswandelpad gaat van Muiderberg via de Vesting Naarden naar Blaricum.
- Waterliniepad. Etappe 9 (24 km) van dit langeafstandswandelpad gaat van Weesp via Muiden en de Vesting Naarden naar NS Station Bussum.
- Fietsroutes
- Rondje Naardermeer (Over de Tol bij 2, Naarden). Rondrit van 36 kilometer.
- Fietsen langs Zeven Forten (Adriaan Dortsmanplein 4, Naarden). Rondrit van 34 kilometer.
- Het boerenland langs de Vecht (Adriaan Dortsmanplein 4, Naarden). Rondrit van 41 kilometer.
- Rondje Bussum langs wateren en forten (Over de Tol bij 2, Naarden). Rondrit van 45 kilometer.
- Naarden – Naardermeer – Gooimeer (Over de Tol bij 2, Naarden). Rondrit van 52 kilometer.
- Weesp, Muiden, Naarden, Blaricum, Laren (Over de Tol bij 2, Naarden). Rondrit van 52 kilometer.
- Watersport
- Jachthaven Naarden (IJsselmeerweg 6, Naarden).
- Kanoroute Naarden Vestin en Oud Naarden (Over de Tol bij 2, Naarden). Rondvaart van 16 kilometer.
- Overige Activiteiten
- Museum bezoek
- Het Nederlands Vestingmuseum (Westwalstraat6, Naarden) https://www.vestingmuseum.nl/
- Comenius Museum (Kloosterstraat 33, Naarden).
- Weegschaalmuseum (Turfpoortstraat 27, Naarden).
- Rondvaart
- Vestingvaart (Ruijsdeaelplein 10, Naarden).
- Naardermeer (Meerkade 2, Naarden).
- Museum bezoek
Eten & drinken
- In Naarden Vesting bevinden zich diverse restaurants
Overnachten
- Hotels
- Room One Twenty One (Ruijsdaelplein 4, Naarden).
- Vestinghotel (Raadhuisstraat 1, Naarden).
- NH Hotel Bussum Jan Tabak (Amersfoortsestraatweg 27, Bussum).
- B&B
- B&B Naarden Vesting (Jan Massenstraat 17, Naarden).
- Vakantiewoningen
- Place To Be (Huizerstraatweg 10, Naarden).
- Appartement Naarden Vesting (Jan Massenstraat 17A, Naarden).
- Bungalowpark
- Marina Parcs Naarden (IJsselmeerweg 5, Naarden).
Natuur & Landschap
Naarden ligt aan het Gooimeer, de voormalige Zuiderzee. Naarden Vesting ligt een vrij dicht bebouwd gebied afgewisseld door een gevarieerd landschap van weilanden, moerasgebieden en bossen.
Vlak bij Naarden liggen twee Natura 2000 gebieden. Ten westen van Naarden ligt het Naardermeer, een plassengebied met spontaan gevormde gevarieerde moerasbossen, rietlanden en hooilanden. Het is een van de weinige locaties in Nederland waar nog actief laagveen groeit. Ten oosten van Vesting Naarden ligt Natura 2000 gebied Eemmeer & Gooimeer. In dit gebied liggen de verzoete overblijfselen van de voormalige Zuiderzee. De oevers van deze ondiepe wateren bestaan uit moerasvegetaties met slikranden. Naast beide natuurgebieden liggen ook een aantal kleine veenpolders.
Ten oosten van Naarden Vesting ligt het Gooi, de noordelijke uitloper van de Utrechtse Heuvelrug. Hier bevinden zich op de zandgronden diverse bosgebieden afgewisseld door kleinere heidevelden zoals de Limitische Heide en de Nieuw Bussummerheide. Ook ligt hier de Naarder Eng, een oud akkergebied van 70 hectare met eikenhakhoutpercelen en naaldbossen.