Naarden – Best bewaarde vestingstad van Europa

Verwoesting en verplaatsing van de stad

Naarden wordt voor het eerst vermeld in 968 en lag toen drie kilometer noordoostelijk van de huidige vestingstad, op een plek die later door de Zuiderzee is opgeslokt. Het was een havenplaats direct aan zee en lag op een verhoogde plek in het moerasgebied. Dit oude Naarden kreeg omstreeks 1300 stadsrechten.

Tijdens de Hoekse en Kabeljauwse twisten, een strijd tussen diverse adellijke facties binnen het graafschap Holland, werd het oude Naarden in 1350 door een bende Hoeken verwoest. In 1351 gaf graaf Willem V van Holland de inwoners van Naarden toestemming hun stad meer landinwaarts te herbouwen op een uitloper van de Utrechtse Heuvelrug vanwege de toenemende kustafslag op de oude locatie.

Economische bloei van het nieuwe Naarden

Het nieuwe Naarden lag op een strategisch en militair zeer belangrijke locatie op een smalle strook zand en klei. Dit was in die tijd de enige begaanbare weg door de uitgestrekte veenmoerassen van dit gebied. Daarmee lag Naarden aan de belangrijke handelsroute van de Hollandse steden, en in het bijzonder Amsterdam, met het oosten van Nederland en Duitsland. Bovendien lag Naarden op slechts zeven kilometer van de grens met het Sticht Utrecht, waar het Graafschap Holland regelmatig gewapende conflicten mee had.

Er werd dan ook direct een stadsmuur rondom het nieuwe Naarden aangelegd. Toen deze in 1355 klaar was, zijn de stadsrechten van Naarden bevestigd en uitgebreid. Ook werd het visstapelrecht van Naarden bevestigd, i.e. het recht dat de vis die gevangen werd op de Zuiderzee in het gebied tussen de monding van de Vecht en die van de IJssel, eerst in Naarden op de markt te koop aangeboden moest worden.

In 1403 kreeg Naarden van de graaf van Holland ook toestemming om een zeehaven aan te leggen. Door deze haven, het visstapelrecht, de doorvoerhandel en dankzij de Naardense lakenweverijen die gebruik maakten van wol van schapen die graasden op de Gooise heidevelden, ontwikkelde Naarden zich tot een welvarende stad. Maar haar economische hoogtepunt was aan het begin van de 16^e-eeuw al weer voorbij en de stadsmuren van Naarden raakten langzaamaan in slechte staat.

Voor de tweede keer tot de grond toe verwoest en herbouwd

Bij Naarden zijn door de eeuwen heen diverse keren oorlogen gevoerd. In 1572, tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648), trokken de Spaansgezinden Naarden binnen. Zij vermoorden ruim 800 inwoners, staken de stad in brand en lieten de stadsmuren afbreken en de gracht dempen.

Hierdoor was Naarden voor de tweede keer tot de grond toe verwoest. Vier jaar later trokken de Spaansgezinden zich terug uit Naarden en kwam het in handen van de Staatsen. Deze starten direct met de aanleg van nieuwe vestingwerken in het bijzonder ook ter bescherming van Amsterdam, die de aanleg ervan dan ook financierde. De nieuwe vestingwerken volgden de vroegere stadsmuren, maar werden nu voorzien van vooruitstekende driehoekige bastions voor geschutsopstellingen.

Ook werd de noordelijke stadsgracht binnen de vesting opgenomen als binnenhaven, de huidige Oude en Nieuwe Haven. De binnenhaven was toegankelijk via de nog aanwezige Zeepoort, een waterpoort in de vestingwal waardoor de binnenhaven in open verbinding stond met de Zuiderzee.

Derde verovering en modernisering van Naardens’ vestingwerken

Door verzanding was de zeehaven na verloop van tijd echter steeds slechter bereikbaar. Over land liep in die tijd alleen een goede weg tot Muiderberg. Daarom werd in 1641 de Naardertrekvaart tussen Naarden en Muiden aangelegd, betaald door Muiden, Naarden en Amsterdam. Hierdoor bleef Naarden een belangrijke doorvoerstad naar Amsterdam.

Maar na het tekenen van de Vrede van Münster in 1648 ter beëindiging van de Tachtigjarige Oorlog, werden de vestingwerken van Naarden zwaar verwaarloosd. In 1672 konden de Fransen Naarden dan ook zonder slag of stoot veroveren. Deze lieten de vesting direct versterken en uitbreiden met een buitengracht en lieten alle huizen in het schootsveld platbranden.

Maar deze verbeteringen konden niet verhinderen dat veertien maanden later Naarden heroverd werd door de troepen van stadhouder Willem III van Oranje. Vanwege het strategische belang van Naarden werd na deze herovering besloten Naardens’ vestingwerken opnieuw te moderniseren en bovendien om de vesting te vergroten. Deze moderne vestingwerken (1674-1685) zijn tegenwoordig nog grotendeels aanwezig.

Dubbel omwalde Vesting die onderdeel is van de zeewaterkering

De vesting Naarden heeft zes bastions met elkaar verbonden door een wal, een courtine. Bijzonder is dat het onderste gedeelte van de binnenste vestingwerken uitgevoerd zijn in steen en niet zoals gebruikelijk geheel uitgevoerd zijn met aarde.

De binnenste vestingwerken worden omringd door de hoofdgracht. Tussen de bastions liggen in de vestinggracht zes versterkte eilandjes, de ravelijnen. Buiten de vestinggracht bevind zich een tweede vestingwal met aan de binnenzijde een bedekte weg. Deze tweede vestingwal word op haar beurt omringd door de buitengracht. De nieuwe vesting had slechts twee toegangspoorten over land, waarvan de Utrechtse Poort nog intact is.

Met de aanleg van deze nieuwe vestingwerken verloor Naarden echter haar zeehaven. Omdat de vestingwerken van Naarden deel uit maakten van de zeewaterkering, zijn in de vestinggracht twee beren, gemetselde dammen, aangelegd in het verlengde van de voormalige Zuiderzeedijk (i.e. de huidige Zuiderzeepad en Oostdijkpad fietspaden). Hierdoor verloor de haven de open verbinding met de Zuiderzee. Vanaf die tijd verplaatste de visserij zich naar het nabijgelegen Huizen.

Onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie

Toen de Nieuwe Hollandse Waterlinie in de 19^e-eeuw werd aangelegd ter bescherming van Holland en de stad Utrecht, werd Naarden opgenomen in deze Linie. De gronden rondom de vesting werden afgegraven zodat het land lager lag en dus gemakkelijker te inunderen was.

De vestingfunctie van Naarden had ook gevolgen voor de bebouwing buiten de eigenlijke vesting. Tot 300 meter vanaf de wallen was elk bouwwerk verboden. Tussen de 300 en 600 meter was houtbouw toegestaan wat snel afgebroken of afgebrand moest worden indien de vijand naderde. Ook tegenwoordig nog zijn er diverse soms zeer fraaie houten huizen aanwezig in deze zone in Naarden, in het bijzonder aan de Sandtmannlaan.

In 1926 werd de vestingfunctie van Naarden per Koninklijk Besluit opgeheven en kwam de vestingstad in verval. Echter, tussen 1964 en 1987 zijn de vestingwerken grootschalig gerestaureerd. Ook zijn vele tientallen van de (voormalige) militaire gebouwen, zoals kazernes, kannonenkelders maar ook kleinere gebouwen zoals wachthuizen en schuilplaatsen, nog in de vestingstad aanwezig. Naarden is dan ook een van de best bewaarde vestigingssteden van Europa.