Willemstad – In twintig jaar van kwelder tot vestingstad

8 minuten leestijd

Willemstad is een van de mooiste vestingsteden van Nederland. Het was een zeer strategisch gelegen en beschermde eeuwenlang de zuidgrens van Holland en een aantal belangrijke waterverbindingen tussen Holland, Zeeland en Vlaanderen. De nederzetting werd aangelegd na ontginning van een kweldergebied en werd ingericht als een typisch kerkringdorp met een centrale Voorstraat die van de binnenhaven naar de met gracht omringde koepelkerk loopt. Vier jaar nadat het dorp was gesticht brak de tachtigjarige oorlog uit en daarom kreeg het 20 jaar nadat het gesticht was als vestingwerken en nog twee jaar later stadsrechten.

De oorspronkelijke omwalling en vestinggracht van dit beschermde stadsgezicht. Buiten de vestingwal en vestinggracht bevind zich een singel en een buitengracht. Willemstad ligt bijna geheel vrij in het landschap, wat met name vanuit het zuidenwesten een markant op de vestingstad oplevert. Ook vanaf de rivierkant is er een mooi uitzicht op het stadje, waarbij de ingang naar de binnenhaven met naastgelegen stellingmolen het zicht bepalen. In het uiterste westen van de voormalige gemeente Willemstad liggen de Volkeraksluizen, de grootste binnenvaartsluizen van Europa.

Ontginningsdorp gesticht in ingepolderde kwelder

In 1561 besloot de Markies van Bergen op Zoom, Jan IV van Glymes, de tot zijn eigendom behorende kwelders de Hoge en de Lage Ruigenhil langs het Hollands Diep in te polderen. Dit was een lucratieve bezigheid aangezien het nieuwe land belast was met erfcijns en de Markies bovendien het tiendrecht over de nieuwe gronden kreeg. Erfcijns is een bedrag in geld of natura dat jaarlijks betaald moest worden voor het gebruik van een stuk grond. Erfcijns was in principe niet afkoopbaar omdat grondeigendom eeuwenlang alleen toekwam aan de grondheer. Met het tiendrecht had de Markies bovendien recht op een deel van de landbouwopbrengst van de nieuwe gronden.

In 1564 gingen de dijkwerkers aan het werk en polderden het gebied binnen één jaar in. In 1565 werd in de nieuwe polder, die de naam Ruigenhil kreeg, een dorpje met dezelfde naam aangelegd. Het buitendijkse deel van de Hoochkeetse kreek waaraan het dorpje was aangelegd ging dienst doen als haven en het binnendijkse deel werd gedempt.

Het dorpsplan van de nieuwe nederzetting was gebaseerd op een plattegrond dat op de Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden gebruikelijk was. Het heeft een loodrecht op de dijk gelegen Voorstraat, met aan weerszijden ervan een achterstraat (nu de Groenstraat en de Achterstraat) die de haven met de kerkring verbindt.

De ontwikkeling van het nieuwe dorp en de polder werd op 1 november 1570 verstoord doordat tijdens een zware storm de dijk van de nieuwe polder op verschillende plaatsen doorbrak. Deze watersnoodramp leverde echter uiteindelijk voor generaties van boeren een aanzienlijk voordeel op. Twee jaar eerder was namelijk de tachtig jarige oorlog (1568-1648) uitgebroken. De nieuwe Spaanse Landvoogd van de Nederlanden, de Hertog van Alva die het markizaat van Bergen op Zoom had geconfisqueerd, had daarmee ook het recht van (land-)aanwas verkregen. Alva gaf dit recht in erfpacht aan de ingelanden van de Ruigenhilpolder tegen een jaarcijns van vijfentwintig gulden. Nadat de kwelders ten westen en noorden van de Ruigenhilderpolderdijk waren bekaad, leverde de verpachting van deze gronden zoveel op dat het onderhoud van dijken, sluizen en watergangen van deze opbrengsten geheel betaald kon worden. Vanaf 1853 werd zelfs jaarlijks een deel van deze inkomsten aan de ingelanden uitgekeerd!

Zicht vesting Willemstad op molen en toren raadshuis

Confiscatie van Ruigenhil – Van Brabant naar Holland

De opvolger van de in 1567 overleden Markies Jan IV van Glymesos, Jan van Wittem, koos in 1581 openlijk de Spaanse zijde. Daarom werden zijn rechten op het markizaat door de Staten van Brabant vervallen verklaard. Vervolgens schonken deze het markizaat in 1582 aan Willem van Oranje als schadeloosstelling voor de financiële offers die hij in de strijd tegen de Spaansgezinden had gebracht.

Van dorp naar vestingplaats naar vestingstad

In 1583 veroverden de Spaansgezinden een groot deel van West-Brabant en kwam de 15 kilometer zuidelijk van het dorpje Ruigenhil gelegen stad Steenbergen in Spaanse handen. Dit vormde een grote bedreiging voor Holland daar haar zuidgrens direct noordelijk van het dorpje Ruigenhil lag.

Vanwege deze strategische ligging van het dorp aan de Hollandse zuidgrens en aan het Volkerak en het Hollands Diep, in die tijd de belangrijke waterwegverbinding via tussen Holland, Zeeland en Vlaanderen, gelaste Willem van Oranje het dorpje Ruigenhil te versterken en omwallen. De nieuwe vesting werd voltooid in 1985.

Het dorp Ruigenhil kreeg al vóór de dood van prins Willem op 10 juli 1584 de naam Willemstad. Van stadsrechten was toen echter nog geen sprake: de fortificatie alleen was kennelijk genoeg om van het dorp een stad te maken. Maar twee jaar later verleende de zoon van Willem van Oranje, prins Maurits (1567-1625), Willemstad ook stadsrechten.

Heerlijkheid van Oranje

In 1587 waren de vestingwallen alweer sterk vervallen. Omdat Willemstad de kosten van de reparatie zelf niet kon betalen terwijl de Spaansgezinden in de polder buiten Willemstad vee en graan plunderden, smeekte het stadsbestuur prins Maurits om bescherming. Er werd overeengekomen dat prins Maurits het bestuur van Willemstad overnam in ruil voor het recht op de toekomstige belastinggelden. Als tegenprestatie betaalde prins Maurits, en zijn erfgenamen, het toekomstige onderhoud aan en de versterking van de vesting en haven, de kosten van drie compagnieën inclusief bijkomende militaire kosten en droeg hij bij aan de bouw van een stadhuis en kerk van Willemstad. De Staten-Generaal ging hiermee akkoord mits de prins zijn gage van 7.200 Carolusgulden als gouverneur van Brabant en Vlaanderen ook uit deze belastinginkomsten zou betalen. Dit is voor de Oranjes eeuwenlang een voordelige overeenkomst gebleken.

In 1615 werden Willemstad en de polder Ruigenhil afgescheiden van het Markizaat van Bergen op Zoom. In dat jaar werd het markizaat gerestitueerd aan de erfgenamen van Jan van Wittem terwijl Willemstad een aparte heerlijkheid van de Oranjes werd. Tot op heden is een van de vele titels van Koning Willem-Alexander Heer van Willemstad.

Nadat prins Maurits heer van Willemstad was geworden liet hij In 1623 binnen de vesting een jachtslot/buitenverblijf bouwen, de Prinsenhof. Dit gebouw werd later Mauritshuis genoemd. Na zijn overlijden in 1625, werd het gebouw de woning van de gouverneur, de hoogste militaire bevelhebber, van de vesting Willemstad.

Mauritshuis Willemstad

Garnizoensstad – boerendorp met stadse kleren

Nadat Willemstad in 1583 werd omwald, is er gedurende de Tachtigjarige Oorlog geen aanval op de vesting gedaan alhoewel het diverse malen op de grens van het oorlogsgebied lag.

Tijdens de latere Europese oorlogen werd het garnizoen in de stad telkens vergroot, maar tussen de oorlogen door ging het leven in Willemstad in een rustiger tempo door. Er waren dan minder militairen en er werd weinig onderhoud aan de vestingwerken gepleegd. Daarmee waren er minder inkomsten voor de stad en haar bewoners.

In Willemstad woonden enkele tientallen ambachtslieden, vissers en handelaren in de stad, die profiteerden van de aanwezigheid van de haven. Maar de voornaamste inkomstenbron was de landbouw. Meer dan 50% van de beroepsbevolking verdiende zijn brood op de vruchtbare akkers op de zeeklei in de polder Ruigenhil. Binnen de vestingwallen lagen in die tijd een groot aantal stadsboerderijen met koestallen. Bovendien waren eeuwenlang grote delen van de vesting onbebouwd en in gebruik als weilanden en nutstuinen.

Onderdeel van twee opeenvolgende waterlinies

Na de Tachtigjarige Oorlog ontpopte Frankrijk zich als nieuwe tegenstander van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Daarom werd in 1701 de Zuiderfrontier aangelegd die liep van Sluis in Zeeuws-Vlaanderen tot aan Grave in Noord-Brabant. Al bestaande vestingsteden en kleinere linies langs de zuidgrens met de Republiek werden met elkaar verbonden door versterkingen, forten, schansen en inundatiegebieden.

Slechts tweemaal werd Willemstad overgeleverd aan de vijand. De eerste keer was in 1795 toen Willemstad, nadat Midden-Nederland al door de Fransen veroverd was, opdracht kreeg van de Staten-Generaal zich over te geven aan de Fransen. Deze vertrokken pas in 1813 weer uit de vestingstad.

Na de Frans-Duitse Oorlog (1870-1871) was duidelijk geworden dat er behoefte was aan een nieuw verdedigingsplan voor Nederland. In de Wet tot regeling en voltooiing van het vestingstelsel van 1874 (de Vestingwet) werd meer de nadruk gelegd op de geconcentreerde verdediging van het Westen door de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Ten gevolge van deze Vestingwet verloren veel Noord-Brabantse vestingsteden aan belang. Willemstad bleef echter in functie, nu als het centrum van de Stelling van het Hollands Diep en het Volkerak, ook wel Stelling van Willemstad genoemd.

De verdedigingswerken van deze stelling lagen aan beide zijden van het Volkerak en vervulden een rol in de kustverdediging. De Stelling van Willemstad beschermde Holland tegen troepen die vanuit Brabant het Hollands Diep zouden willen oversteken en beschermde de waterverbinding tussen Holland en Zeeland.

Rond 1920 valt echter ook het doek voor deze stelling en verloren vrijwel alle verdedigingswerken hun functie. Op 28 mei 1926 werd de status van vesting bij Koninklijk besluit opgeheven en vertrok het garnizoen definitief uit Willemstad.

Oude Raadhuis Willemstad

Onderdeel van Atlantikwall – Weer even vesting

Na een korte schermutseling werd op de vierde oorlogsdag Willemstad door de Duitsers ingenomen. Zij maakten van Willemstad opnieuw een vesting. Deze “Festung Willemstad” werd een onderdeel van de Duitse kustverdediging Atlantikwall. De Duitsers lieten diverse militaire bouwwerken bouwen in het bijzonder op de bastions Holland en Gelderland. In november 1944 lag Willemstad dagen lang onder Engels artillerievuur en werd zwaar gehavend.

Vestingstatus verhinderde eeuwenlang de groei van Willemstad

Door de Kringenwet van 1853 was het verboden om binnen een straal van 1000 meter rond de vesting gebouwen op te richten. Hiermee was eeuwenlang de uitbreiding van Willemstad buiten de wallen voorlopig niet mogelijk. De bevolking groeide eeuwenlang weinig en mat rond de 2000 zielen.

Bij Koninklijk besluit werd op 28 mei 1926 de vestingstatus van Willemstad opgeheven. Vanaf 1928 werden enkele woning buiten de vesting gebouwd, maar de beurskrach van 1929 verhinderde de uitvoering van grootschaligere plannen.

Na de tweede wereldoorlog werd in 1947 de wederopbouw- en uitbreidingsplannen voor Willemstad goedgekeurd. In deze plannen werd rekening gehouden met de goed bewaarde vestingwerken van Willemstad. Er werden binnen de vesting enkele nieuwe straten aangelegd met huurwoningen en de nog in de vesting aanwezige boerderijen en veestallen werden naar buiten de vesting verplaatst.

Het uitbreidingsplan buiten de vesting werd in eerste instantie slechts gedeeltelijk uitgevoerd, en pas in 1972 werd de grond voor de eerste nieuwbouwwijk Noordlangeweg bouwrijp gemaakt.

Volkeraksluizen Willemstad

Volkeraksluizen – Grootste binnenvaartsluizen ter wereld

Tijdens de watersnoodramp van 1953 bleken ook de dijken van Willemstad niet bestand tegen het natuurgeweld en de polder en grote delen van de vestingstad kwamen onder water te staan. Daarna werd het integrale Deltaplan opgesteld om dergelijke overstroming in de toekomst zoveel mogelijk te voorkomen.

Cruciaal onderdeel dit plan was het afsluiten van zeegaten in het zuidwesten van Nederland. Om de zeegaten te kunnen afsluiten, moesten eerst de stroomsnelheden beperkt worden door het aanleggen van secundaire dammen. De Volkerakdam tussen het Hollands Diep en het Volkerak direct ten westen van Willemstad is zo’n dam.

Echter, het Volkerak is onderdeel van zeer belangrijke Schelde-Rijnverbinding tussen Rotterdam en Antwerpen. Jaarlijks passeren ongeveer 100.000 schepen het Volkerak, en daarom werd een schutsluizencomplex in deze dam gebouwd dat in 1967 in gebruik werd genomen. Het complex bestaat uit drie naast elkaar gelegen schutsluizen voor de beroepsvaart, vier spuisluizen en een plezierjachtensluis. De sluizen zijn de grootste binnenvaartsluizen van Europa en op basis van passerend tonnage (ruim over de 240 miljoen ton) de grootste binnenvaartsluizen ter wereld.

verrekijker

Bezienswaardigheden in Willemstad

  • Oude Raadhuis (Raadhuissstraat 2). Gebouw in renaissancestijl uit 1587 op de kade van de binnenhaven. Aanvankelijk was het een multifunctioneel raadhuis annex kerkgebouw en daarom werd het voorzien van een toren met luidklok. In 1620 is het gebouw verfraaid met een Vlaamse gevel.
  • Koepelkerk (Kerkring 19). Achtkantige omgrachte koepelkerk uit 1607. Het is de eerste speciaal voor protestantse erediensten gebouwde kerk van Nederland. Rondom de kerk op het omgrachte terrein ligt het kerkhof. Daarbuiten ligt de kerkring met tientallen monumentale woonhuizen.
  • Mauritshuis of de Princehof (Hofstraat 1). Voormalig jachtslot en buitenverblijf van prins Maurits uit 1623. Prachtig gebouw in Hollandse renaissance stijl op grotendeels omgracht terrein binnen de vesting.
  • Binnenhaven (Benedenkade) tussen de bastions Gelderland en Groningen die in open verbinding staat met het Hollands diep. Langs de kade, en achter de kade gelegen Bovenkade, staan diverse monumentale pakhuizen.
  • Peilhuisje (Benedenkade 2) uit 1871. Dit gebouw aan de binnenhaven was een van de 75 locaties waar Rijkswaterstaat langs de kust de eb- en vloedstanden mat ten behoeve van de dijkbewaking. Na de afsluiting van het Volkerak van het Hollands Diep in 1969 verdween het getij en daarmee verviel ook de functie van het Peilhuisje.
  • Stellingmolen d’Orangemolen (Bovenkade 11). Molen uit 1734 aan het einde van de binnenhaven.
  • Vuurtoren van Willemstad (Lantaarndijk 4). Vuurtoren uit 1946 naast de werkhaven aan het Hollands diep. De vuurtoren werd in 1989 gedoofd.
  • Herenhuizen (Voorstraat). Langs de centrale Voorstraat liggen diverse monumentale herenhuizen (o.a. no. 1, 20, 52/54 & 63)
  • Nederlands Hervormd weeshuis (Voorstraat 24 &26) Gebouwen uit 1775.
  • Verdedigingswerken Stelling van Willemstad.
    • Vestingwerken Willemstad
      • Vestingwal met zeven bastions, uitspringende verdedigingswerken. De bastions zijn genoemd naar de zeven provinciën die zich hadden verenigd in de strijd tegen Spanje (Gelderland, Holland, Zeeland, Utrecht, Friesland, Overijssel, Groningen). Op de vestingwal ligt een voetpad.
        • Tijdens de tweede wereldoorlog hebben de Duitsers op bastion Holland twee grote bunkers van gewapend beton gebouwd en op bastion Gelderland werden toen opstellingen voor luchtdoelgeschut, onderkomens, munitieopslagplaatsen en een commandobunker gebouwd.
      • Vestingbinnengracht. Mooie brede gracht.
      • Ravelijn (Landpoortstraat bij 47). In de vestinggracht ter hoogte van de voormalige Landpoort naar het oosten ligt een ravelijn (versterkt eiland).
      • Singel. Rondom de vestinggracht ligt een singel die aansluit op de dijk langs het Hollands Diep. Op de singel ligt een voetpad en hij is omgeven door een buitengracht.
      • Beren. De vestinggracht wordt van het buitenwater afgesloten door 2 beren, gemetselde dammen, de Westbeer en de Havendam. Deze scheiden het getijdewater van het Hollands diep van het water van de vestinggracht.
      • Militaire bouwwerken binnen de Vesting.
        • Arsenaal (Benedenkade 6). Gebouw uit 1793 origineel in gebruik voor de opslag van wapentuig
        • Wachthuizen. Willemstad kende vroeger slechts twee poorten die toegang tot de stad gaven. Deze zijn inmiddels verdwenen, maar de bij de stadspoort horende wachthuizen bestaan nog. Deze dienden als uitvalsbasis voor de wachtlieden van de stadspoort en voor het opslaan van wapens en munitie.
          • Waterpoort (Benedenkade 4). Gebouw uit rond 1760.
          • Landpoort (Landpoortstraat 47). Gebouw uit 1953.
        • Kruitmagazijn (Hofstraat1) uit 1811 naast het Mauritshuis.
        • Affuitloods (Hofstraat 1), opbergplaats voor artillerie-materiaal, uit 1867 naast het Mauritshuis.
        • Kannonen (4) op de vestigingswallen.
        • Kruithuis (Molenpad 28) op Bastion Utrecht.
    • Forten Stelling van Willemstad. Door een gracht en wal omgeven kleine vestingwerken
      • Fort de Hel (Helsedijk 85). Fort uit 1811.
      • Fort Bovensluis (Oostdijk 22). Binnen het fort uit 1862 bevond zich een kazerne. Het fort ligt tegenwoordig op het terrein van een camping.
      • Fort Sabina Henrica (Fortweg 1, Heijningen). Fort uit 1811 is een van de meest intacte forten in Brabant. Het fort is opengesteld voor het publiek. Er exposeren verschillende kunstenaars en er is een lunchroom.
  • Volkeraksluisen (Hellegatsweg 2B). Met uitkijktoren op sluizencomplex.
bike

Activiteiten in Willemstad

Eten en drinken

Eten & drinken

  • Diverse restaurants aan de Voorstraat, Bovenkade en Benedenkade en bij het havenhoofd
  • Brasserie de Klestsmajoor (Fortweg 1, Heijningen) in Fort Sabina.
Overnachten

Overnachten

  • Hotels
    • Het Wapen van Willemstad (Benedenkade 12)
    • Mauritz (Landpoortstraat 24)
    • Hotel Willemstad (Voorstraat 42-44)
    • Hotel Trusten (Voorstraat 47-49)
  • B&B
    • Belle Suites (Landpoortstraat 37)
    • Het Willemshuis (Groenstraat 35A)
  • Vakantiehuisje
  • Camping

Landschap & Natuur

Willemstad ligt in een weidse zeekleipolder met grootschalige landbouw. In en rondom deze polder liggen diverse kleinere natuurgebieden die herinneren aan het voormalige kweldergebied dat hier eens lag.

  • Ruigenhil (Zuidlangeweg). Natuurgebied (43 hectare) met vier kreekrestanten, te weten Amer, Breede Gat met Gat van Boslust, Roode Kreek en Kleine Ton.
  • De Buitengorzen (Oostdijk). Natuurgebied (208 hectare) langs de buitendijkse oever van het Hollands Diep tussen Willemstad en Klundert. Dit kweldergebied bestaat uit weilanden en natte ruigten, rietvelden en verwaarloosde grienden.
  • Vlaakenhoek (Hellegatsweg). Natuur – en recreatieterrein (54 hectare) ten westen van Willemstad. Bosgebied met boomweiden, moeras en een waterpartij (het Zwanenmeer).
  • De Sint Antoniegorzen (Steigerweg). Natuurgebied (91 hectare) bij fort Sabina Henrica. Weidevogelgebied in een overblijfsel van een getijdengors.

Direct westelijk van Willemstad, bij knooppunt Hellegatsplein, ligt het zeer mooie natuurgebied de Hellegatsplaten (Bosweg, Ooltgensplaat). Dit 350 hectare grote drooggevallen slikkenlandschap is ontstaan als gevolg van de Deltawerken. Het is nu verzoet, en open vlaktes en water worden afgewisseld met bos en struwelen. Er grazen heckrunderen en fjordenpaarden om het landschap half open te houden.