Kroondomein Het Loo – Grootste landgoed van Nederland

Kasteel het Oude Loo – Het begin

Landgoed Het Loo ontstond rondom het 15^e-eeuwse kasteeltje Het Oude Loo, dat nog geen 300 meter ten westen van Paleis Het Loo ligt. Dit kasteel is gebouwd op de plek waar eens een boerenhoeve stond op een open plek in het bos: ‘Loo’ betekent in het oud-Nederlands ‘open plek in het bos’. In 1439 slaagde de edelman Gerrit van Rijswijk erin om van Het Loo een heerlijkheid te maken.

Hij liet waarschijnlijk ook de eerste versterkingen bouwen, die later deel gingen uitmaken van het kasteel. Dit hoefijzervormig jachtslot is omringd door een brede gracht. De noordvleugel is korter dan de zuidvleugel. De voorkant, het oudste deel van het kasteel, ligt oostwaarts en is aan beide zijden voorzien van een ronde toren.

Het Oude Loo werd in de eeuwen erna diverse malen verkocht totdat het landgoed in 1684 werd gekocht door stadhouder Willem III.

Paleis het Loo – Symbool van rijkdom en macht

Sinds Willem III in 1672 stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht was geworden was zijn macht in Nederland steeds verder toegenomen. Nadat hij in 1677 met zijn nicht de Engelse prinses Mary Stuart was getrouwd wilde hij net als andere Europese vorsten van die tijd een paleis dat liet zien hoe rijk en voornaam hij was. In dit paleis dienden de nieuwste denkbeelden over bouw- en tuinkunst te worden toegepast. Last van gebrek aan ambitie had Willem III niet: zo wilde hij dat er een uitgestrekte siertuin bij het nieuwe paleis werd aangelegd die kon wedijveren met de tuinen van het Franse koninklijke paleis in Versailles en die uitgerust was met fonteinen en andere waterwerken.

Het terrein van het Oude Loo was hier zeer geschikt voor vanwege haar lage ligging en de natuurlijke aanvoer van kwelwater op de Veluwe. Nadat Willem III Het Oude Loo had gekocht begon hij direct met het verbouwen van dit jachtslot voor de hofhouding van zijn vrouw. En binnen een half jaar werd ook begonnen met de bouw van het nieuwe paleis. Deskundigen van heinde en verre werden aangetrokken het paleis een fraai aanzien te geven. Er werd gekozen voor een classicistisch ontwerp waarbij het gebruik van een centrale as, symmetrie en harmonische verhoudingen een belangrijke rol spelen. Het centrum van het nieuwe paleis werd een rechthoekig hoofdgebouw, dat via twee zuilencolonnades was verbonden met de zijvleugels met stallen en dienstwoningen, gelegen aan het voorplein. Paleis het Loo is één van de mooiste historische buitenplaatsen van Nederland en staat in de top 100 van meest waardevolle Nederlandse rijksmonumenten.

Het gebouw was in 1685 af, maar toen Willem III in 1689 gekroond werd tot koning van Engeland, Ierland en Schotland liet hij paleis en tuinen uitbreiden. Hierbij werden de zuilencolonnades vervangen door vier paviljoens.

De tuinen van Paleis Het Loo – Versailles naar de kroon steken

Bij Paleis het Loo werd ook een Hollandse baroktuin met Franse invloeden aangelegd. Een belangrijk kenmerk van de barok is symmetrie, en de tuinen van Paleis Het Loo zijn links en rechts van de centrale noord-zuidas dan ook vrijwel gelijk. Deze as liep vanaf het voorterrein door het paleis tot aan een (toentertijd aanwezige) houten toren op de horizon. Paleis en tuinen vormden samen een groot vierkant, dat weer te verdelen was in acht kleine vierkanten en drie vijvers. Op de snijpunten van de diagonalen zijn de belangrijkste ‘attracties’ te vinden. Voor de westelijke vleugel ligt de Prinsentuin met een veld voor balspellen. Voor de oostelijke vleugel ligt de prinsessentuin met paden die overdekt zijn met loofbomen.

De Hollandse baroktuin verschilt van de Franse variant doordat de tuinen kleiner zijn, van een meer ‘menselijke maat’, en de grote rol die planten spelen die spaarzaam en alleenstaand in de bloemenranden worden aangeplant. Exotische – en daarmee dure – bloemen en planten gaven aan dat de eigenaar de rijkdom en contacten had om zo’n tuin te laten aanleggen en onderhouden. Bovendien was sinds de renaissance de vorstelijke tuin het symbool voor de macht en de wijsheid van de vorst. Bij de inrichting van de tuin van Paleis Het Loo werd dan ook overal over nagedacht. Alle elementen, zoals bloemen, vruchten, planten, beelden, vazen en de fonteinen, hebben een subtiele – en soms complexe – symbolische betekenis.

In eerste instantie werd alleen de benedentuin bij het Paleis aangelegd. Bij de uitbreiding van de tuin in 1689 werden de colonnades, die oorspronkelijk het paleis met de zijvleugels verbonden, naar de nieuw aangelegde boventuin verplaatst en wel zo, dat het doorzicht via de middenas vrijgelaten bleef.

In de boventuin verscheen ook het pronkstuk van paleis Het Loo, de ‘buitengewoon hooge spuitende’ koningsfontein, genaamd de Koningssprong. Om de benodigde hoeveelheid water en waterdruk te krijgen kocht Willem III in 1692 een hoeve bij Assel 13 kilometer ten zuiden van Het Loo. Vandaaruit werd een kilometerslange ondergrondse waterleiding naar Het Loo aangelegd van terracotta buizen en houten leidingen – een technisch hoogstandje voor die tijd. De klus werd in een recordtempo geklaard en al in 1693 spoot de Koningsfontein zo’n 13,5 meter de lucht in waarmee het de hoogste fontein van Europa was. Willem III was erin geslaagd de Zonnekoning naar de kroon te steken: de Koningssprong was niet alleen hoger dan de hoogste fontein van Versailles, maar de fontein spoot ook continu, terwijl de fonteinen op Versailles alleen bij hoogtijdagen werkten.

Landgoed Het Loo – Uitbreiding en confiscatie in de Franse tijd

Na de aankoop van landgoed Het Oude Loo in 1684, wist de koninklijke familie in de eeuwen erna het landgoed verder uit te bouwen tot het huidige landgoed Kroondomein Het Loo van 10.400 hectare. Het landgoed bestaat uit drie delen: Het Paleispark, Boswachterij Hoog Soeren en het ‘eigenlijke’ Kroondomein.

Het Paleispark is 640 hectare groot. Toen Stadhouder Willem III kasteel Het Oude Loo kocht hoorde er een park bij van 200 hectare. Dit werd in de loop van de volgende eeuwen door opeenvolgende koningen uitgebreid tot een gebied van meer dan 600 hectare. Echter, bij aanvang van de Franse tijd in 1795 werd Paleis Het Loo met Paleistuin en Paleispark geconfisqueerd. Het werd eigendom van de Nederlandse Staat met gebruiksrecht voor de koninklijke familie.

Het tweede deel van het landgoed is de 3.000 hectare grote Boswachterij Hoog Soeren. Toen Willem III kasteel Het Oude Loo kocht, kocht hij tegelijkertijd ook een belang in de malebossen Hoog Soerense bos en Hoog Soerense Heege. Gaandeweg kwamen ook de overige delen van deze bossen en omliggende gronden in handen van de koninklijke familie totdat in 1766 beide Hoog Soerense bossen eigendom waren van de Oranjes. In 1795 werden ook de Hoog Soerense bossen geconfisqueerd en zijn sindsdien staatseigendom met gebruiksrecht voor de koninklijke familie.

Verdubbeling van het landgoed – Bezigheidstherapie voor Prins Hendrik

Sinds de middeleeuwen was het overgrote deel van de woeste gronden en bossen op de Veluwe in het gemeenschappelijk eigendom bij marken, (dorps)gemeenschappen van boeren die het gebruik ervan gezamenlijk regelden om verdere overbegrazing en ontbossing te voorkomen.

Dit gemeenschappelijk gebruik en beheer beperkte echter de verdere productiviteitsverhoging van de landbouw en daarom werd in 1886 de Markenwet ingevoerd. Met deze wet kon al één eigenaar van gemeenschappelijk gronden eisen dat ze werden opgedeeld zodat hij zijn eigen aandeel vrij kon verkopen. Hierdoor werden veel marken, die de woeste (heide-)gronden beheerden, en maalschappen, die de malebossen beheerden, opgedeeld en verkocht.

Tussen 1901 en 1914 kochten Koningin Wilhelmina en Prins Hendrik op grote schaal voormalige markengronden en malebossen op de Veluwe rondom Paleis Het Loo. Koningin Wilhelmina schreef aan haar moeder Emma dat ze haar echtgenoot iets te doen wilde geven. Prins Hendrik mocht zich namelijk niet met staatszaken bemoeien, maar had wel veel verstand van jagen en van bosbouw. Hierdoor ontstond het 6.700 hectare grootte eigenlijke Kroondomein, het privébezit van de koningin.

Onder regie van Prins Hendrik werden de aangekochte heide- en zandgronden grotendeels bebost volgens het Duitse bosbouwmodel. Hij liet er rechte wegen aanleggen en liet perceel na perceel volplanten met naaldbomen. De oude loofbossen van de maalschappen, grotendeels bestaande uit beukenbossen en eikenhakhout, bleven grotendeels intact en zijn nog altijd herkenbaar op het landgoed.

Kroondrager heeft nog steeds gebruiksrechten

In 1959 schonk Koningin Wilhelmina het Kroondomein aan de Nederlandse Staat, met behoud van het gebruiksrecht voor de kroondrager. Ook Kasteel Het Oude Loo is sinds 1968 eigendom van de Nederlandse staat en in 1971 werd het gebruiksrecht van het Paleispark overgedragen aan de Nederlandse Staat. Sinds die tijd zijn de 10.400 hectare van landgoed Kroondomein Het Loo geheel eigendom van de Nederlandse Staat.

Nog altijd heeft de koninklijke familie het gebruiksrecht van het Kroondomein waardoor het van 15 September tot 24 December grotendeels is afgesloten voor het publiek. Daarnaast huren zij kasteel Het Oude Loo van de Nederlandse Staat.