Landgoed Scherpenzeel – Historisch landgoed in coulisselandschap

Kasteel Scherpenzeel – Mottekasteel bij landweg door drassig moeras op de grens van Utrecht en Gelre

Scherpenzeel ligt in de Gelderse Vallei. Deze vallei ligt ingeklemd tussen de stuwwallen van de Utrechtse Heuvelrug en de Veluwe. In het oosten van de Gelderse Vallei ontspringen diverse laaglandbeken die in westelijke richting stromen, zoals de Lunterse beek die 800 meter zuidelijk van Huize Scherpenzeel stroomt. De Utrechtse Heuvelrug blokkeert de verdere afwatering naar het westen, waardoor alle beken naar hetzelfde lage punt stromen en uiteindelijk in de Eem uitmonden. Door de slechte afwatering in de relatief laaggelegen Gelderse Vallei waren er in dit gebied in de loop der eeuwen grote moerassen ontstaan.

Scherpenzeel is gesticht op de flanken van een dekzandrug dwars door deze moerassen heen, op de grens tussen het Sticht Utrecht en het Hertogdom Gelre. In 1254 werd ‘Scarpenzele’ (‘versterkte zaal’) voor het eerst genoemd. Het betrof waarschijnlijk een mottekasteel omringd door een gracht.

Tussen de bisschoppen van Utrecht en de hertogen van Gelre waren regelmatig twisten en oorlogen, waardoor Scherpenzeel door de eeuwen heen dan weer Utrechts, dan weer Gelders bezit was. De eerste vermelding van Huis Scherpenzeel dateert uit 1370. Het was toen een omgrachte woontoren. In dat jaar geeft de hertog van Gelre het huis met twee morgen (een kleine twee hectare) grond in leen aan Johan van Scherpenzeel. De geringe omvang van het leen is opmerkelijk: in feite betreft het alleen de woontoren. Maar deze woontoren was wel gelegen op een strategische belangrijke locatie aan de landweg over de dekzandrug van Utrecht (hoofdstad van het Sticht Utrecht) naar Arnhem (hoofdstad van het kwartier Veluwe van het Hertogdom Gelre) dwars door de drassige Gelderse Vallei. Bovendien lag de woontoren vlak bij een voorde (doorwaadbare plaats) door de Lunterse beek.

Landgoed Scherpenzeel – Van heerlijkheid naar buitenplaats

Het geslacht van Scherpenzeel blijft daarna eeuwenlang eigenaar van de heerlijkheid en landgoed. Door de aankoop van grond, hofsteden en rechten (en wellicht ook door huwelijken) heeft deze familie haar machtspositie en de omvang van het landgoed in de loop der eeuwen verder uitgebouwd. Het geslacht van Scherpenzeel blijft heer van Scherpenzeel totdat de heerlijkheid in 1636, via het huwelijk van Aleyd van Scherpenzeel met de edelman Hendrik van Westerholt overgaat op de familie van Westerholt. In 1652 lieten Aleyd en Hendrik de woontoren verbouwen en uitbreiden tot woonhuis. Aan beide zijden van de oorspronkelijke woontoren werden woonvleugels gebouwd en de woontoren werd het trappenhuis. Ook breide het geslacht Van Westerholt het grondgebied van landgoed Scherpenzeel enorm uit.

In 1753 erfde Carel van Westerholt het huis maar hij woont er nauwelijks vanwege een langdurig gevangenisverblijf. Na zijn dood ontstaat er een twist rond de erfenis maar uiteindelijk erfde in 1785 een neef Landgoed Scherpenzeel waardoor huis en landgoed voor het eerst in haar geschiedenis in 1793 verkocht werden. Johannes Sebastiaan Van Naamen, een Utrechtse Muntmeester rijk geworden met specerijenhandel in de VOC, kocht huis en heerlijkheid om, net als vele andere patriciërs in die tijd, zijn status te verhogen. Hij voegde vervolgens ‘van Scherpenzeel’ toe aan zijn achternaam.

In de volgende eeuwen hebben de Van Naamen van Scherpenzeels het landgoed fors verder uitgebreid door aankoop van grond, boerderijen en een deel van het dorp Scherpenzeel. Ook werd het landgoed uitgebreid met eigendomsbestanddelen in de vorm van rechten, zoals het tiendrecht, erfpachtrecht en jachtrecht. Waren de tiend- en de erfpachtrechten van economisch belang, het jachtrecht was van belang vanwege de rol die de jacht had binnen de aristocratische levensstijl op de buitenplaats.

De laatste mannelijke Van Naamen van Scherpenzeel overleed in 1852. Daarmee vererfde het landgoed aan Benudina Maria van Naamen van Scherpenzeel die getrouwd was met de Utrechtse notabel Herman Royaards. Dit echtpaar lieten Huis Scherpenzeel rond 1857 grootscheeps verbouwen tot een modieuze buitenplaats in neo-gotiek-stijl voorzien van torenvormige accenten en borstwering met kantelen en werden huis en bijgebouwen wit gepleisterd. Hierbij krijgt het huis ongeveer haar huidige vorm. Ook werd er rondom het huis een 6,7 hectare groot park aangelegd in de Engelse landschapsstijl met diverse vergezichten. Daarnaast werden een Poorthuis, Koetshuis en Jagershuis gebouwd.

Bovendien investeerde dit echtpaar ook fors in de aankoop van huizen in het dorp en boerderijen. Tevens werden alle houten boerderijen op het landgoed vervangen voor stenen exemplaren. Een voorbeeld hiervan is boerderij ‘Het Dorp’ naast het park. Ook breiden zij het grondgebied van het landgoed verder uit, waardoor het oppervlak bij hun overlijden bijna was verdriedubbeld tot ruim 1500 hectare.

In 1899 erven de drie jongste kinderen van het echtpaar van Royaards landgoed Scherpenzeel en sinds die tijd is het landgoed in bezit van afstammelingen van deze drie Royaardsen. De laatste eeuw werden achtereenvolgens en om diverse redenen boerderijen, huizen en losse percelen land verkocht en vind een afname van het oppervlakte van het landgoed plaats tot de 1075 hectare die het landgoed nu nog groot is. Huis Scherpenzeel vormt de kern van het landgoed, maar naast in Scherpenzeel, liggen ook diverse percelen van het landgoed in de naastliggende plaatsen Woudenberg, Renswoude, De Glind en Achterveld. Verspreid over het grondgebied van het landgoed liggen 23 pachtboerderijen en een aantal dienst- en beheerderswoningen. Deze zijn te herkennen aan de luiken geschilderd in zandlopermotief in de blauw-witte kleuren van het landgoed.

In 1975 werd Huis Scherpenzeel geschonken aan de gemeente Scherpenzeel. Deze heeft het op haar beurt in 2005 in erfpacht gegeven aan de Stichting Geldersche Kastelen. De landerijen bleven in het bezit van afstammelingen van drie jongste kinderen van Benudina en Herman.