Landgoed Weldam – Verzameling borglenen

Erve Weldam – Borgleen van Burcht Goor

Landgoed Weldam ligt twee kilometer zuidelijk van het stadje Goor. Goor is in de middeleeuwen ontstaan rond Burcht (of Borg) Goor, een groot kasteel dat er toen stond. Deze Burcht staat aan de basis van het ontstaan van landgoed Weldam.

Goor (oud-Nederlands voor moeras) lag zeer strategisch op de enige plek in de wijde omgeving waar het brede moerasgebied dat het Reggedal in die tijd was kon worden doorkruist. Dwars door Goor liep de belangrijkste handelsroute tussen Deventer en het Duitse achterland. Deze landweg liep vanaf de flanken van de direct ten westen van Goor gelegen Herikerberg, één van de geïsoleerde stuwwallen rondom Markelo, naar een doorwaadbare plek in het stroomdal van de Regge. Burcht Goor stond op een zandhoogte naast een doorwaadbare plek in de Poelsbeek. Vanaf dit kasteel is rond 1280 in opdracht van de Bisschop van Utrecht een verhoogde weg naar de oostelijker gelegen hogere dekzandgronden door het moeras aangelegd, de anderhalve kilometer lange Bandijk.

Burcht Goor kon daarmee het doorgaande verkeer in de regio controleren. Op het kasteel woonden de graven van Goor bijgestaan door borgmannen om het kasteel te beschermen. Het instituut van borgmannen is vrij uniek, en kwam in Nederland alleen voor in Goor en Diepenheim. In ruil voor hun diensten kregen de borgmannen borglenen van de Graaf rondom Goor. Deze borglenen dienden twee doelen. Als beschermers van het kasteel dienden de borgmannen hun woningen dicht bij het kasteel te bouwen: ‘onder klokkenslag’. Hierdoor lag er een gordel van adellijke huizen rondom Goor, die later uitgroeiden tot huizen van stand, en in veel gevallen tot havezaten, als uitdrukking van de ridderlijke status van de borgmannen. Van deze adellijke huizen rondom Goor zijn alleen kasteel Weldam, Havezate Wegdam en Huis Heeckeren nog over.

Daarnaast kregen de borgmannen leengoederen die op enige afstand van Burcht Goor lagen waarmee zij inkomsten konden genereren om in hun onderhoud te voorzien. Deze lenen bestonden uit boerderijen (boerenerven) of de tienden van de opbrengst ervan. Deze borglenen lagen verspreid over een groot deel van Twente.

In 1248 werd de macht van de graven van Goor vanwege hun wangedrag door de Bisschop van Utrecht voorgoed beknot. De Bisschop benoemde daarna een kastelein op Burcht Goor, die ook weer werd bijgestaan door borgmannen. De borglenen gingen toen over in gewone Stichtse lenen van de Bisschop van Utrecht.

Wolter van Weldamme – Borgman van Burcht Goor

Wolter van Weldamme was aan het einde van de 14e-eeuw één van de borgmannen van Burcht Goor. Deze Wolter was mogelijk verwant aan de Hendrik van Weldamme die in 1324 en tussen 1328 en 1330 Drost van Twente was en in die hoedanigheid ook als kastelein woonachtig was op Burcht Goor.

Wolter werd in 1379 door de bisschop van Utrecht beleend met diverse leengoederen rondom Goor waaronder erve Weldam. Wolter werd hiermee de eerste heer van Weldam. Maar ook was hij in dat jaar beleend met Erve Kevelham bij Goor en met boerenerven in Stokkum (Hungerink, Wermikinc) en Diepenheim (Wansink, Wennink).

Wolter van Weldamme had echter schulden en gaf in 1389 Weldam voor een lening in onderpand aan collega borgman en schoonzoon Willem Splinter. Kennelijk kon Wolter de geldsom niet terugbetalen want in 1392 wordt Willem Splinter met Erve Weldam beleend.

Erve Weldam – 600 jaar door vererving overgedragen

Na het overlijden van Willem Splinter hertrouwde zijn weduwe, en dit echtpaar verkocht Erve en heerlijkheid Weldam in 1415 aan Johan Sticke. Sinds die tijd is Weldam steeds door vererving naar de opeenvolgende eigenaren gegaan.

In 1506 trouwde Jutte Sticke, een kleindochter van Johan, als Weldammer erfdochter met Johan III van Twickelo die het nabijgelegen landgoed Twickel bezat. Na zijn overlijden erfden zijn beide dochters elk een kasteel. Hierdoor kwam Weldam, via Judith van Twickelo die getrouwd was met Unico Ripperda, meer dan twee eeuwen in het bezit van het geslacht Ripperda. Onder de Ripperda’s, een adellijk Gronings geslacht met belangrijke functies elders in Nederland en Westfalen, groeide de invloed van Weldam. Zo waren de Ripperda tot Weldam’s tussen 1648 en 1709 diverse malen Drost van Twente.

In 1751 overleed de toenmalige heer van Weldam kinderloos. Unico Wilhem van Wassenaer Obdam, heer van Twickel, erfde daarna het kasteel waardoor de landgoederen Twickel en Weldam weer herenigd werden. De familie van Wassenaer Obdam was één van de meest prestigieuze en vermogende adellijke geslachten van Holland. Unico woonde voornamelijk rond ’s-Gravenhage en gebruikte kasteel Twickel als buitenplaats. Nadat hij kasteel Weldam had geërfd liet hij kasteel Weldam dan ook langdurig verhuren, en ook stond het langdurig leeg met als gevolg dat het kasteel steeds verder in verval raakte.

Na het overlijden van Unico’s achterkleindochter Marie Cornelie van Wassenaer Obdam in 1850, erfde haar echtgenoot Jacob Derk Carel baron van Heeckeren van Wassenaer de landgoederen Weldam en Twickel. Zijn jongste dochter Maria Cornelia, geboren uit zijn tweede huwelijk, kreeg in 1877 bij haar huwelijk met Willem Carel Philip Otto graaf van Aldenburg Bentinck en Waldeck-Limpurg, Weldam mee als bruidsschat.

Door vererving kwam Weldam vervolgens in bezit van Isabelle, de jongste dochter van Maria Cornelia en Willem. Zij trouwde in 1914 met graaf Wilhelm zu Solms-Sonnenwalde en hierdoor is landgoed Weldam vandaag de dag nog steeds eigendom van de familie zu Solms-Sonnenwalde. Deze familie stelt zich ten doel het landgoed in de huidige staat aan de volgende generatie door te geven.

Borgman – Eeuwenlange erfelijke functie van de heren van Weldam

In 1261 werd Burcht Goor door de graaf van Gelre verwoest, en later weer opgebouwd. Daarom gaf de Bisschop van Utrecht Goor in 1263 stadsrechten. Maar stadsmuren en poorten heeft het stadje nooit gekregen. Wel was er een omgrachting.

In 1348 werd Burcht Goor opnieuw verwoest door Gijsbrecht van Bronkhorst, bondgenoot van de Hertog van Gelre. De Burcht werd daarna niet opnieuw opgebouwd. Hierdoor was er van de oorspronkelijke militaire functie van de borgmannen niets meer over. De borgmannen behielden hun status en borglenen, maar de inhoud van deze erfelijke functie veranderde aanzienlijk tot een rol in het stadsbestuur en kerkbestuur van Goor.

Vóór 1795 bestond het stadsbestuur van Goor uit zes burgemeesters, waarvan er twee werden aangewezen door de Drost van Twente, twee door het College van Borgmannen en twee door de burgerij. Daarnaast had het College van Borgmannen collatierechten In het kerkbestuur van de Hofkerk van Goor, waardoor zij meebeslisten over de benoeming van dominee, koster, organist en schoolmeester. Ook hadden de borgmannen het recht om een herenbank in de Hofkerk te plaatsen en om in de kerk een grafkelder aan te leggen. Zo is rond 1566 een vleugel tegen de kerktoren ingericht als grafkapel voor de eigenaren van de havezate Weldam. Deze grafkapel met rijk versierd portaal is vanuit de Hofkerk toegankelijk.

Oorspronkelijk was het aantal borgmannen verenigd in het College van Borgmannen groot, in 1310 waren het er zelfs twintig. In de achttiende eeuw was dit aantal echter gereduceerd tot de bezitters van de huizen Heeckeren, Wegdam, Weldam, Stoevelaar, Nijenhuis (als eigenaar van het Goorse borgleen Kevelham) en Twickel (als eigenaar van het Goorse borgleen Tankink). Deze zes adellijke huizen waren ook erkende havezaten, en daarmee was haar eigenaar ook lid van het ridderschap van Overijssel.

Met de komst van de Fransen in 1795 werd de invloed van de borgmannen op het stadsbestuur tot nul gereduceerd. Hun collatierecht eindigde echter pas na een grondwetswijziging in 1922, waarna ook het College van Borgmannen in Goor ophield te bestaan.

Kasteel Weldam – Van boerderij tot havezate tot kasteel

Hoewel Weldam al in de dertiende eeuw als adellijke residentie fungeerde, is het niet duidelijk wanneer Weldam de uitstraling van een adellijk huis kreeg. In 1568 werd de boerenwoning verbouwd tot een omgracht edelmanshuis, het achterste gedeelte van het kasteel tussen de torens dateert uit die tijd, met voorburcht.

Rond 1645 werd het huis ingrijpend verbouwd en kreeg het kasteel haar huidige aanzicht en ontstond één van de mooiste historische buitenplaatsen van Nederland. Toen is het middenfront van Bentheimer zandsteen in Italiaanse renaissance stijl toegevoegd, en zijn de twee vooruitspringende zijvleugels gebouwd. Rond 1690 werden de bouwhuizen en het voorplein gebouwd. Bovendien werd het voorplein omsloten met hekstijlen met daarop de wapens van de verschillende families en afgesloten door de monumentale poort.

Kasteel Weldam, dat lange tijd had leeggestaan of verhuurd was geweest, werd in 1879 geheel verbouwd zodat het jonge echtpaar Bentinck er geregeld gebruik van kon maken. In 1897 en 1899 zijn vervolgens ook de twee grote hoektorens aan de achterzijde van het kasteel, de één vierkant en de ander achthoekig, gebouwd waardoor de havezate de allure kreeg van een kasteel.

Kasteeltuin – Formele tuin in neobarok stijl

De tuin van kasteel Weldam behoort tot een van de best bewaarde kasteeltuinen van Nederland. Hij werd aangelegd tegelijkertijd met de laatste grote verbouwing van het huis in 1879. Op dat moment was de Franse stijltuin opnieuw in de mode. Daarom werd door de Franse tuinarchitect Edouard André een neobarokke tuin voor Weldam ontworpen met daaromheen een groot park volgens de Engelse landschapsstijl, waartoe ook de weilanden en de bossen met prachtige doorkijken werden benut.

De tuin is geheel symmetrisch aan de voorzijde. Links en rechts van de door kastanjes omgeven oprijlaan liggen twee verdiepte parterres met sierlijke buxusvormen. In de westelijke parterre staan sinaasappelboompjes in houten kuipen, die in de winter vorstvrij bewaard worden in de oranjerie in de moestuin. Zeer bijzonder is de 145 meter lange berceau (loofgang) van geschoren beuk waar ‘s-morgens zijlicht naar binnen valt door de hoge smalle poorten die in de zijwand zijn geknipt.

Rechts van de loofgang bevindt zich bovendien een parterre met in geometrische vormen geschoren buxushaagjes, met daarachter een doolhof van thujaheggen. Aan de andere kant van de tuin bevind zich de rozentuin. In de tuin bevinden zich ook tientallen monumentale tuinornamenten en taxuslofwerken.

St. Mary’s Chapel – Evangelisatie van het landgoed

Graaf Bentinck initieerde ook de evangelisatie van het personeel en de bewoners van het landgoed tot het Nederlands Hervormde geloof. Op kosten van het landgoed huurde hij een evangelist in. Vanaf 1894 hield de Evangelisatievereniging Goor haar diensten in de timmerloods, gelegen achter de huidige kapel. Graaf Bentinck vond dit echter geen geschikte plaats voor het evangelisatiewerk en liet daarom in 1900 de St. Mary’s Chapel met ca. 150 zitplaatsen bouwen. De kapel werd ontworpen door de Engelse architect W.J. Weatherley en aan de kapel is dan ook duidelijk de Engelse bouwstijl van rond 1900 te herkennen, de zogenaamde cottagestijl. De evangelisatie werkzaamheden op kosten van het landgoed hebben tot 1949 plaatsgevonden.

Daarnaast had graaf Bentinck in 1896 voor de evangelisatiewerkzaamheden ook nog een kapelletje laten bouwen naast het Jachtopzienershuis van landgoed Weldam in het buurtschap Stokkum. Deze kapel is in 1955 afgebroken.

Landgoed Weldam – Verzameling borglenen

Landgoed Weldam is 1700 hectare groot, waarvan ongeveer 700 hectare bestaat uit bos dat verspreid over het landgoed ligt. Er bevinden zich ongeveer 65 pachtboerderijen en 20 woningen op het landgoed die te herkennen zijn aan de zwart met geel gekleurde luiken. Het landgoed wordt gekenmerkt door een fraai afwisselend coulisselandschap waarin akkers en weilanden omringd zijn door bomen en houtwallen en afgewisseld worden door diverse kleinere bossen. Het landgoed wordt doorsneden door beken en lanen.

Het grootste aaneengesloten stuk van het landgoed ligt rondom Kasteel Weldam. Daarnaast maken nog een tiental kleinere gebieden verspreid rondom Goor onderdeel uit van het landgoed. Deze gronden liggen in de voormalige buurschappen Kerspel Goor, Stokkum, Herike, De Ha, Wiene, Hengevelde en Diepenheim. Dit zijn de buurschappen waar Weldam al in de middeleeuwen borglenen en later Stichtse lenen bezat. Landgoed Weldam breide daarna in 1850 nog flink uit na de verdeling van de markegronden van de buurschappen waarin de boerenerven van Weldam lagen. Een groot deel van deze voormalige markegronden zijn daarna bebost.