Zeist – Parel van de Stichtse Lustwarande

Zeist – Boerendorp op de grens van stuwwal en komgronden

Op de grens van de stuwwal de Utrechtse Heuvelrug en de komgronden van de Kromme Rijn ontstond vanaf de vroege Middeleeuwen een langgerekte zone met verschillende boerendorpen op middelhoge gronden. Deze zone op de grens van zand- en kleigronden was een aantrekkelijke vestinglocatie doordat men door de hogere ligging weinig last had van wateroverlast, terwijl de kwelbeken die ontsprongen in de Utrechtse Heuvelrug drinkwater leverden. De combinatie van wei- en hooilanden op de lager gelegen vochtige komgronden, akkerlanden op de drogere oeverwallen langs de Kromme Rijn en op de lagere delen van de stuwwal, en bovenop de stuwwal woeste gronden met bos (voor de productie van brand- en bouwhout) en heidevelden (voor het weiden van vee, in het bijzonder schapen, en de productie potstalmest), maakten het een aantrekkelijke vestinglocatie voor boerenbedrijfjes.

Zeist is een van deze boerendorpen en werd voor het eerst genoemd in 838, maar er was waarschijnlijk al eerder bewoning. Nadat in 1122 de Rijn bij Wijk bij Duurstede werd afgedamd en het gebied langs de Kromme Rijn werd ontgonnen ontwikkelde Zeist zich tot een klein dorp met een kerk, de tegenwoordige Oude Kerk. De toren van deze kerk uit de 12e-eeuw is bewaard gebleven, maar schip en koor zijn in 1841 vervangen.

Belangrijk voor de vorming van het dorp was ook de brink, een stuk weiland waar men het vee dat overdag op de woeste gronden graasde ‘s-nachts bijeendreef. Dit betrof in het bijzonder het vee dat op de heidevelden bovenop de Utrechtse Heuvelrug graasde, maar waarschijnlijk ook (deels) de op de weilanden in de komgronden. Deze woeste gronden waren in gezamenlijk gebruik door de dorpsgemeenschap. Om overbegrazing van de gemeenschappelijke gronden te voorkomen, had Zeist een marktorganisatie waarin de rechten en plichten van de inwoners voor het gebruik van de gemeenschappelijke gronden werden bepaald en gehandhaafd. De heidevelden op de Utrechtse Heuvelrug waren eigendom van de bisschop-landsheer krachtens het wildernisregaal.

De Zeister brink bevond zich tussen de Oude Kerk en de tegenwoordige buitenplaatsen De Brink en Schaerwijde (schaarweide = gemeenschappelijke weide). De brink is rondom de Brinkweg nog enigszins herkenbaar, maar rond 1800 zijn grote delen van de brink verkocht om buitenplaatsen op te bouwen.

Zeist – Brinkdorp aan de Koningsweg

Na het ontstaan van het dorp Zeist wordt er eeuwenlang vrijwel niets over geschreven, afgezien van (i) de aanwezigheid van een drietal kastelen: Huis Zeist, Blikkenburg en Kersbergen, welke alle drie later tot Ridderhofstad zijn verheven, (ii) het feit dat de Bisschop van Utrecht voor het aanvaarden van de wereldlijke macht over het Sticht persoonlijk de kerkklok in Zeist moest luiden en (iii) het verblijf van twee weken in 1672 van de Zonnekoning, Lodewijk XIV van Frankrijk, met een leger van 10.000 man tijdens de Frans-Nederlandse oorlog op de woeste gronden rondom Zeist.

Maar dat er vrijwel niets over Zeist werd geschreven, betekend niet dat het dorp in de middeleeuwen geïsoleerd was van de buitenwereld. Direct langs het dorp liep namelijk een belangrijke landweg, de Via Regia of Koningsweg genaamd. Deze ‘heerbaan’ werd al in de tiende eeuw genoemd als verbindingsroute tussen Utrecht, Arnhem en Keulen, belangrijke steden in de middeleeuwen. Deze heerbaan liep vanaf Utrecht via Zeist naar Driebergen en Doorn en vervolgens via Rhenen naar Arnhem.

De koningsweg kende twee tracés: een bovenweg (Oude Arnhemseweg/Hoge weg/Arnhemse Bovenweg) en de benedenweg (Utrechtse weg/Driebergseweg/provinciale weg N225). De bovenweg werd in de winter gebruikt als de lager gelegen weg onder water stond of door regen modderig en onbegaanbaar was geworden. De bovenweg was juist in de zomer vaak lastig te gebruiken, omdat de zanderige ondergrond grote stofwolken veroorzaakte. Delen van deze wegen werden al in 1290 bestraat.

Er werden in de loop der eeuwen in Zeist wel huizen bijgebouwd, maar het bleef een klein dorp. Dit veranderde pas nadat Willem Adriaan van Nassau er Slot Zeist liet bouwen. Dit, en ook de tientallen andere buitenplaatsen die in de eeuwen erna in Zeist werden aangelegd, zorgde voor een forse toename van de werkgelegenheid: huispersoneel, stal- en tuinknechten, maar ook stalhouders, zadelmakers, pensionhouders, herbergiers en winkeliers konden hun brood verdienen met de Zeistse buitenplaatscultuur.

Transport tussen buitenplaatsen en de stad Utrecht – waterwegen door de komgronden

In de middeleeuwen was (bulk-)transport over water de belangrijkste manier van vervoer. Waar waterwegen ontbraken of niet altijd bevaarbaar waren, moest men wel over land reizen wat lang niet altijd even comfortabel was. Veel van de oudere buitenplaatsen hadden een eigen kanaal, zoals b.v. de Rijnwijcksche Wetering, de Blikkenburgervaart of het Kanaal door de Wulpenhorst, om de stad Utrecht over water te bereiken. Het Kanaal van Wulpenhorst was als ‘grand canal’ zelfs onderdeel van de zichtas van Buitenplaats Blikkenburg. Het waren smalle vaarten, zo nu en dan voorzien van schutsluizen om het ongeveer één meter hogere waterpeil van Zeist in vergelijking met Utrecht te overbruggen. Deze vaarten waren of verbonden met de Kromme Rijn, die naar de stadsgracht van Utrecht stroomt, of stonden in verbinding met Zeister Grift die overging in de Biltse Grift, kanalen die tussen 1638 en 1642 zijn aangelegd door de noordelijke komgronden langs de Kromme Rijn, welke laatste ook in de Utrechtse Stadsgracht uitkwam.

Er regelmatige veerdiensten tussen Zeist en Utrecht en Amsterdam. Via deze vaarten werden ook zand, hout en landbouwproducten naar de markt in Utrecht vervoerd. Op de terugweg nam men turf, bouwmaterialen en huisvuil uit de stad mee. Dit huisvuil werd gebruikt voor het bemesten van de akkers. Zeist had in die tijd een haven aan de huidige Waterige Weg. Na 1950 raakten de vaarwegen tussen Zeist en Utrecht in onbruik.

Slot Zeist – Imposante lusthof naar voorbeeld van Versailles

Willem Adriaan van Nassau, achterkleinzoon van Willem van Oranje en achterneef van stadhouder-koning Willem III, kocht in 1677 in vrij eigendom de ambachtsheerlijkheden Zeist en Driebergen, en verwierf de hoge, middelbare en lage heerlijke rechten van deze gerechten van de Staten van Utrecht. Hiermee werd Zeist een vrije (allodiale) hoge heerlijkheid.

Tijdens zijn studietijd in Parijs had de roekeloze en spilzuchtige Willem Adriaan de barokstijl leren kennen. Nadat hij de hoge heerlijkheid Zeist had verworven gaf hij direct opdracht een lusthof te laten bouwen naar voorbeeld van Versailles. Deze buitenplaats werd waarschijnlijk gebouwd op de locatie van de ridderhofstad Huys te Seyst, wat vermoedelijk een eenvoudige woontoren was.

De bouw van Slot Zeist duurde van 1677 tot 1686. Het behoord met Paleis het Loo (Apeldoorn, GE), buitenplaats De Voorst (Eefde, GE) en buitenplaats Heemstede (Houten, UT) tot de vier grote buitenplaatsen die in de 17^e-eeuw in Nederland zijn aangelegd in Franse barok- of formele (tuin-)stijl. Binnen een overzichtelijke rechthoek waren de ideale maatverhoudingen van de renaissance belangrijk; het ging om harmonie en symmetrie. Huis en tuin vormden één geheel. De huizen waren omgeven door uitgestrekte tuinen, parken en bossen aan beide zijden van een lange centrale zichtas haaks op en voor, door en achter het huis die perspectief en diepte creëerde.

Slot Zeist heeft met haar 5 kilometer zelfs de langste centrale zichtas van Nederland. Deze loopt 3,5 kilometer in noordoostelijke richting naar Amersfoort (Nassau Odijklaan/Slotlaan/Verlengde Slotlaan) en 1,5 kilometer in zuidwestelijk richting naar Bunnik (Koelaan). Aan weerszijden van de centrale zichtas bevonden zich haaks erop zij-assen van paden en waterpartijen waardoor compartimenten ontstonden. Nog altijd bepalen de zichtas en zij-assen de structuur van Zeist.

Dicht bij het Slot lagen ‘parterres de broderie’ (‘borduurwerkjes’) die rijk beplant werden met bloemen tussen lage, kunstig geschoren buxushagen. Speelse elementen verhoogden het recreatieve karakter: tuintheaters, theekoepels, doolhoven en in bijzondere vormen gesnoeide heesters. Om de formele tuin lag een park dat voor de jacht werd gebruikt met daarin een uitgebreid stelsel van kaarsrechte lanen.

Daarnaast speelt water een belangrijke rol in de Franse formele tuin, met strak vormgegeven vijvers met fonteinen, grand canals en kleinere, haaks op de zichtas lopende, zijkanalen en omgrachte hoofdhuizen en kasteelplaatsen. Om de slotgrachten van Slot Zeist van voldoende water te voorzien werd de sprengbeek de Zeisterbeek gegraven. Deze ontspringt vanuit de, tegenwoordig op landgoed Pavia gelegen, sprengkop De Koekepan en loopt nu grotendeels als slingerbeek over de buitenplaatsen Pavia en Hoog Beek en Royen naar de kasteelgracht. Daarnaast werden de lopen van de Hakswetering / Blikkenburgervaart, delen van het kanalenstelsel van Zeist naar Utrecht, een stukje verlegd om vanuit Slot Zeist ook een directe verbinding over water naar Utrecht te hebben.

In 1746 schonk de toenmalige eigenaar van het Slot Zeist diverse compartimenten net voor het Slot aan de Evangelische broedergemeente, ofwel de hernhutters, voor het bouwen van het Nederlandse hoofdkwartier van deze geloofsgemeenschap. Aan beide zijden van de zichtas verrezen gebouwen waar de mannelijke en vrouwelijke leden van de hernhutters konden wonen en werken rondom het respectievelijk het broeder- en zusterplein met daarnaast een begraafplaats voor de broeders en zusters. Slot Zeist inclusief een deel van de zichtas, het grachtenstelsel en de gebouwen van de hernhutters zijn aangewezen als beschermd dorpsgezicht.

Beek en Royen – tweede grote Zeister buitenplaats in formele stijl

Nog geen 50 jaar na de aanleg van lusthof Slot Zeist werd, in een voormalig deel van het omvangrijke landgoed van Slot Zeist, rond 1730 een tweede nauwelijks minder indrukwekkende grote buitenplaats met een Frans-classicistische tuin aangelegd: (Oud) Beek en Royen. Stichter was de patriciër Hendrik Verbeek, burgemeester van Utrecht. Op nog geen 500 meter afstand van Slot Zeist liet hij op grond die hij had gekocht van de om geld verlegen erfgenamen van Willem Adriaan, aan beide zijden van een diagonaal-as vanuit Slot Zeist, een vrij eenvoudig buitenhuis bouwen. De diagonaal-as, met bij goed weer zicht op de kerktoren van Leusden, werd de ruim 3 kilometer lange zichtas van de nieuwe buitenplaats Beek en Royen. Dit is de huidige Laan van Beek en Royen/Woudenburgseweg.

In de jaren erna breidde Hendrik zijn bezittingen gestaag uit door de aankoop van steeds meer gronden aan beide zijden van de zichtas, inclusief het huidige Zeisterbos, het voormalige voorbos van Slot Zeist. Op haar hoogtepunt, mat buitenplaats (Oud) Beek en Royen ruim 300 hectare. Achter het buitenhuis (aan de zijde van het Slot) werd, vanwege ruimtegebrek, een kleine baroktuin aangelegd. Deze tuin is niet meer aanwezig.

Aan de voorkant van het huis Beek en Royen werd op de woeste gronden een groot trapeziumvormig park in formele stijl aangelegd dat was doorsneden door tal van grote, elkaar haaks kruisende, rechte lanen. De vakken tussen de lanen werden beplant met eikenhakhout en opgaande bomen en in exploitatie genomen. De structuur van dit park is tegenwoordig nog goed herkenbaar in het Zeisterbos, dat samen met de bosgebieden van de buitenplaatsen Hoog Beek en Royen en Pavia, ooit gezamenlijk het parkbos van buitenplaats (Oud) Beek en Royen vormden. Tegenwoordig is het Zeisterbos door zijn uitgestrektheid en het gaaf bewaard gebleven patroon van lanen en paden een van de meest imposante voorbeelden van de formele landschapsarchitectuur in Nederland.

In dit parkbosgebied is ook een ganzenvoet die zich voor Huis Beek en Royen bevond nog goed herkenbaar. Een ganzenvoet is een classicistisch tuinelement bestaande uit een aantal samenkomende diagonale assen. De centrale as van deze ganzenvoet is de zichtas van het hoofdhuis (Laan van Beek en Royen) met als diagonalen (i) het bijna 5 kilometer lange Laantje Zonder Eind, gericht op kerktoren ‘De Lange Jan’ in Amersfoort en (ii) sprengbeek de Zeisterbeek. In het bijzonder de kaarsrechte bedding van de bovenloop van deze sprengbeek, vanaf sprengbron De Koekepan op buitenplaats Pavia, is nog duidelijk herkenbaar als een van de diagonalen van de ganzenvoet. De benedenloop van de Zeisterbeek is later vergraven tot slingerbeek. De drie assen van de ganzenvoet komen samen tegenover Huize Pavia.

De waterpartijen van Beek en Royen waren bescheiden in vergelijking met die van Slot Zeist, mede omdat er bij het huis Beek en Royen door de ligging aan de zuidkant van de Dorpsstraat weinig ruimte was. Wel werd er in de aanleg dankbaar gebruik gemaakt van de Zeisterbeek en de 150 meter zuidelijker ervan gelegen sprengbeek op de grens met buitenplaats Sparrenheuvel.

In 1818 werden grote delen van het uitgestrekte landgoed Beek en Royen verkocht in kavels. Op één van deze kavels werd buitenplaats Hoog Beek en Royen aangelegd, waarvan later een deel wordt afgesplitst voor buitenplaats Pavia. In 1913 kocht de gemeente Zeist kocht het Zeisterbos als recreatiebos.

Zeist – Parel van de Stichtse Lustwarande

In het begin van de zeventiende-eeuw werd Zeist ontdekt door rijke stedelingen om er hun buitenplaatsen te laten bouwen. De kopers waren aanvankelijk Utrechtse families of Utrechtse takken van Amsterdamse en van oorsprong Vlaamse families. De ontwikkeling van de buitenplaatsen op de Utrechtse Heuvelrug startte vanuit de stad Utrecht en schoof langs de lijn van het karrenspoor dat de heerbaan toen was langzaam op naar het oosten.

Zeist werd echter pas echt populair vanaf ongeveer 1820, waarbij het imposante Slot Zeist een extra stimulans vormde. De grond langs de Vecht was kostbaar geworden terwijl er rondom Utrecht veel en relatief goedkope grond beschikbaar kwam door de verkoop van de voormalige landerijen van kloosters die sinds de reformatie (1580) eigendom waren van de Staten van Utrecht. Ook was de zuidflank van de Utrechtse Heuvelrug goed bereikbaar geworden doordat de heerbaan tussen Utrecht en Rhenen rond 1815 was bestraat en door de aanleg rond 1880 van de spoorlijn Utrecht-Arnhem en de tramlijn Utrecht-Doorn-Rhenen.

Bovendien was het heuvelachtige landschap en de aanwezigheid van kwelwater aan de zuidwestflank van de Utrechtse Heuvelrug ideaal voor de aanleg van parken in Engelse Landschapsstijl, die in de tweede helft van de achttiende eeuw in de mode was gekomen. In de Engelse landschapstijl gaat het om het creëren van een natuurlijk-lijkend parklandschap met slingerpaadjes en onverwachte doorkijkjes welke gestalte worden gegeven door (zicht-)heuvels, vijvers en grasvelden met daarbij bijzondere solitaire boomgroepen en tuinelementen, bruggen, theekoepels en follies. De Engelse tuin wordt dan ook bij voorkeur aangelegd op een heuvelachtig terrein waar het hoofdhuis op de top van een heuvel werd gebouwd om een wijds uitzicht over de buitenplaats te bewerkstelligen. Daarnaast speelt water een belangrijke rol voor de aanleg van grote spiegelende vijvers en meanderende beekjes liefst met watervallen of stroomversnellingen.

Op diverse locaties kon gebruik worden gemaakt van spontaan opkwellend grondwater om de vijvers te voeden. Van daaruit lopen dan vrij brede slingerbeken door het landschapspark. Op andere plaatsen, o.a. (Oud) Beek en Royen/Pavia, werden grote sprengkoppen gegraven, waardoor de toestroom van grondwater werd vergroot. Dit kwelwater werd dan, via binnen de landschapstijl esthetisch zeer gewaardeerde slingerende beekjes die waren opgenomen in het ontwerp van het park, gebruikt om de vijvers te voeden.

Door deze factoren ontstond er in de periode 1820-1920 tussen De Bilt en Rhenen een lint van honderden buitenplaatsen. Er was sprake van een bouwexplosie: op het hoogtepunt telde Zeist maar liefst 67 buitenplaatsen. Deze gordel van buitenplaatsen werd al snel aangeduid als De Stichtse Lustwarande (Stichts = Utrechts, warande = wandelpark). De Zeister buitenplaatsen straalden een zodanige pracht en praal uit dat Zeist de eretitel ‘Parel der Stichtse Lustwarande’ kreeg. De bossen en buitenplaatsen trokken dan ook al voor de Tweede Wereldoorlog veel toeristen.

Nieuwe buitenplaatsen volgden de modetrends – van neoclassicisme tot eclecticisme

Deze buitenplaatsen zijn gebouwd in een grote diversiteit aan stijlen. De stichters van de buitenplaatsen volgden voor zowel tuin als huis min of meer de mode. De opzet van de buitenplaats bleef ongeveer gelijk: een hoofdhuis met bijgebouwen zoals koetshuis, oranjerie, tuinmans- of portierswoningen, schuren, duiventillen, poortgebouwen en soms een ijskelder.

In de negentiende-eeuw herleefde de belangstelling voor bouwkunst uit vroeger tijden, de zogenaamde neostijlen zoals het neoclassicisme en de neogotiek. Veel landhuizen op de buitenplaatsen die tussen ruwweg 1780 en 1870 zijn gebouwd waren neoclassicistisch. Kenmerken voor de stijl van deze veelal witgepleisterde landhuizen zijn rechtlijnigheid, symmetrie en harmonie, en klassieke elementen zoals zuilen, kroonlijsten en driehoekige frontons. Typische voorbeelden hiervan zijn de huizen Molenbosch en Blikkenburg. In deze strakkere stijl waren de stijlidealen van de oude Grieken en Romeinen dominant, die voor veel kunstenaars de ‘eerlijke en pure schoonheid’ representeerden. De neogotiek was minder populair als bouwstijl voor de nieuwe buitenplaatsen. Maar de in 1843, op de plaats van een voorganger, gebouwde Oude kerk in Zeist is een typisch neogotisch gebouw met spitsbogen boven deuropeningen en ramen, en accentuering van verticale lijnen.

Vanaf het midden van de negentiende-eeuw komt er meer variatie. Bemiddelde vakantievierders die Zwitserland bezochten, veroorzaakten een nieuwe modetrend: de chaletstijl zoals bijvoorbeeld herkenbaar in Jachthuis Wulperhorst en Villa Rozenhoeve. Ook werden in de negentiende-eeuw veelvuldig stijlen gecombineerd, met een sjiek woord: eclecticisme. Het meest uitgesproken voorbeeld hiervan is Huis Ma Retraite in gecombineerde François I stijl, Italiaans palazzo type en met art nouveau decoraties.

Herbebossing van de Utrechtse Heuvelrug – Parkbossen en Productiebossen

Vanaf de zeventiende eeuw nam het bosoppervlakte op de Utrechtse Heuvelrug weer gestaag toe. Buitenplaatsen werden geacht ook geld in het laatje te brengen. Doordat de grond op de Utrechtse Heuvelrug grond zo goedkoop was en de houtprijzen waren gestegen kochten rond 1800 veel buitenplaats-eigenaren, naast grond voor lusttuinen en parkbossen voor de jacht, ook op grote schaal woeste gronden voor de aanleg van productiebossen. Daar lieten ze naaldbossen en hakhoutbossen aanplanten.

Hierdoor ontstond een zekere gelaagdheid in de ruimtelijke opbouw van de zuidflank van de Utrechtse Heuvelrug, met op de overplaats in de komgronden langs de Kromme Rijn weilanden en op de zuidwestflank van de Utrechtse Heuvelrug opeenvolgend tuinen & parkbossen, jachtbossen en bovenop de stuwwal productiebossen. Hierdoor veranderden de hoger gelegen zandgronden in de 18^e– en 19^e-eeuw van een open heide- en stuifzandgebied opnieuw een dichtbebost natuurgebied.

Onbetaalbare levensstandaard – Van afbraak, villaparken, kantoren, flats en nieuwbouwhuizen

Aan het begin van de 20e-eeuw zijn veel van de buitenplaatsen rondom Zeist verdwenen. Door de crisisjaren werden buitenplaatsen te duur. Onderhoud van huis en tuinen en een huishouding met personeel werd zo kostbaar dat minder particulieren zich dit konden veroorloven.

Tegenwoordig worden de meeste buitenplaatsen, een enkele uitzonderingen daargelaten zoals Blikkenburg en Molenbosch, niet meer particulier bewoond. Het gros van de landhuizen is afgebroken of omgebouwd tot kantoor. Van de ongeveer 30% van de buitenplaatsen waarvan het originele hoofdhuis nog bestaat, is het ruime omliggende landschappelijke park in veel gevallen verkaveld en verkocht voor de bouw van huizen/villaparken of flats.

Zeister Villaparken – het nieuwe chique wonen

De bossen en buitenplaatsen in Zeist trokken in de 19e-eeuw veel recreanten. Welgestelden wilden dan ook graag in de omgeving van Zeist wonen. Door de goede verbindingen via spoor- en tramwegen werd de reistijd naar Utrecht en Amsterdam sterk bekort en deed de forens zijn intrede in Zeist. Het nieuwe chique wonen speelde zich echter af in de villaparken.

Villaparken werden veelal aangelegd op kavels die waren afgescheiden van de buitenplaatsen, zoals Wilhelminapark, Lyceumkwartier en Kerckebosch en ook villapark Kersbergen, op de locatie van de in 1854 gesloopte ridderhofstad Kersbergen. Ook de dorpen Bosch en Duin en Huis ter Heide zijn ontstaan als Zeister villapark.

Villapark Wilhelminapark in een compartiment langs de zicht-as van Slot Zeist, is zelfs een beschermd dorpsgezicht. Dit villapark is ontworpen in gemengde landschapsstijl rond een centraal park met vijver en een gebogen lanenpatroon in een compartiment langs de Slotlaan.

Na de Tweede Wereldoorlog stort het toerisme in en krijgt het deftige dorp Zeist stedelijke trekken. Zeist wordt een moderne woonplaats, maar het illustere verleden blijft wel prominent zichtbaar.

Buitenplaats-clusters Zeist

De buitenplaatsen liggen in een aantal clusters in en rondom Zeist:

• Zeist-Centrum. Het centrum van Zeist wordt gedomineerd door Slot Zeist, één van de landelijke topvoorbeelden van buitenplaatsen met een formele aanleg. Zuidelijk van het Slot bevinden zich op de komgronden van de Kromme Rijn enkele verspreid liggende buitenplaatsen, zoals Blikkenburg, Wulperhorst en Rijnwijck, soms op de locatie van een middeleeuws kasteel. Direct noordoostelijk van Slot Zeist lag de grote formele buitenplaats (Oud) Beek en Royen, waar nu nog slechts het hoofdhuis en de oranjerie van over zijn en restanten van de parkaanleg verdeeld over de tegenwoordige buitenplaatsen Hoog Beek en Royen en Pavia en in het Zeisterbos.
• Zeist-Driebergen. Tussen de bebouwde kommen van Zeist en Driebergen-Rijsenburg ligt een vrijwel aaneengesloten behoorlijk gave reeks buitenplaatsen die na 1820 zijn aangelegd. Deze liggen zowel tussen de historische beneden- en bovenweg, als zuidelijk en noordelijk van deze twee wegen. De kunstmatige hoogteverschillen en royaal slingerende vijverpartijen kenmerken de parken van deze buitenplaatsen
• Zeist-West. Aan weerszijden van de Utrechtseweg ligt een reeks van relatief kleinere buitenplaatsen tussen Zeist en Utrecht die georiënteerd zijn op de weg. Het is een restant van de vrijwel aaneengesloten gordel van buitenplaatsen dat hier vanaf omstreeks 1790 tot aan de Oude Kerk van Zeist werd gebouwd. De meeste landhuizen van deze buitenplaatsen die hier lagen zijn grootschalig verbouwd en hebben tegenwoordig een andere functie.