Nieuwpoort – Kleinste vestingstad van Nederland

Op de grens van rivier en veenmoeras

Rond de tiende eeuw ontstond bij een natuurlijke haven aan de monding van een oud veenriviertje, de Goudriaan, een kleine nederzetting op de zuidelijke oeverwal langs de Lek. Deze oeverwal diende vanaf de elfde-eeuw tevens als ontginningsbasis voor het achterliggende ondoordringbare laagveenmoeras.

In de eerste eeuwen (≈1.000-1.300) was er sprake van natuurlijke afwatering van het ontgonnen gebied. Door het lichte hoogteverschil in de Alblasserwaard, de Nederlandse landstreek waar Nieuwpoort in ligt, stroomde het overtollige water naar de laagste delen, van oost naar west. Via afwateringskanalen zoals de Nieuwpoortsevliet, de gekanaliseerde Goudriaan tussen de polders en voormalige heerlijkheden Liesveld en Langerak, werd het overtollige water uit polder Langerak in de Lek geloosd.

Maar andersom stroomde bij hoogwater rivierwater via dit afwateringskanalen de polder Liesveld in. Om het achterland te beschermen tegen wateroverlast, zeker toen de bodem steeds verder daalde door het inklinken van het ontwaterde veen, werd ter hoogte van de rivierdijk (de huidige Hoogstraat) een dam met keersluis in de Nieuwpoortsevliet aangebracht. Door het (deels) openen of sluiten van de keersluis kon het waterniveau in de polders Langerak en Liesveld op peil gehouden worden.

Echter, de beste stand van de keersluis voor de ene polder was lang niet altijd optimaal voor de andere polder. Overeenkomstig de Nederlandse traditie van het poldermodel, overlegden de heren van Langerak en Liesveld, of hun representanten, dan ook regelmatig om te besluiten over de stand van de keersluis.

Nieuwpoort – Tweeheerige stad

De samenwerking tussen beide heerlijkheden verliep blijkbaar harmonieus, want rond 1260 besloten de heer van Liesveld en de heer van Langerak gezamenlijk om op deze strategische locatie langs de belangrijke vaarroute over de Lek en op de grens van het Sticht Utrecht (Langerak) en het Graafschap Holland (Liesveld), een nieuwe stad te stichten (poort = stad) bij de haven, dus op beider grondgebied. Deze locatie had bovendien als voordeel dat goederen die vanuit het Duitse achterland werden aangevoerd landinwaarts konden worden verhandeld zonder de grafelijke tol bij Ammerstol, en later Schoonhoven, te passeren.

Bij de oprichting van Nieuwpoort kreeg de plaats de toezegging dat het stadsrechten zou krijgen en deze zijn in 1283 daadwerkelijk verleend door de zonen van beide oprichters. Langerak had bovendien inmiddels vanwege de hoge waterstanden in de Lek toestemming gekregen om binnenlands te gaan afwateren op de rivier de Giessen, waardoor de keersluis bij Nieuwpoort minder belangrijk was geworden.

Mede door concurrentie van het nabij gelegen Schoonhoven, maar ook omdat het stadje in de middeleeuwen diverse malen is bezet, verwoest en door stadsbranden werd getroffen, is er van een stedelijke ontwikkeling van Nieuwpoort nooit echt sprake geweest. Nieuwpoort was en bleef een bescheiden lokaal centrum. De belangrijkste middelen van bestaan waren landbouw en visserij en het verwerken van hennepproducten.

Nieuwpoort – Stad van boeren en vissers

Bijzonder aan het nieuw gestichte stadje Nieuwpoort was haar langgerekte vorm, ongeveer 600 bij 240 meter, overeenkomstig het verkavelingspatroon van de omringende polders. Dit middeleeuwse stratenplan is nog grotendeels intact.

De centrale as van Nieuwpoort wordt gevormd door een langgerekte binnengracht, de in elkaars verlengde liggende Buitenhaven en Binnenhaven, in het midden doorsneden door de Lekdijk met daarop de Hoogstraat. Aan beide zijden van de binnengracht bevinden zich kavels met daarop vele (voormalige) boerenerven, die door beide stadsheren in erfpacht waren uitgegeven.

Dat Nieuwpoort nooit echt als stad tot ontwikkeling gekomen is ook tegenwoordig nog altijd goed zichtbaar in het zuidelijk deel van de Binnenhaven. In tot ontwikkeling gekomen middeleeuwse steden ontstaat, vanwege de dure stadsgrond, een aaneengesloten gevelwand met panden van meerdere bouwlagen en worden de kaden langs de gracht beschoeid voor het laden en lossen van schepen. Echter, in Nieuwpoort staan langs de centrale as grotendeels vrijstaande huizen, soms zelfs slechts één bouwlaag hoog en boerderijen op ruime erven, en langs de gracht bevinden zich grastaluds. Meer naar het noorden toe bevinden langs deze centrale binnengracht wel enkele herenhuizen met twee bouwlagen en enkele korte gevelwanden met eenvoudige smalle huizen.

Tot op heden geeft de zuidelijke grens van de plaats Nieuwpoort blijk van één van de bepalingen uit de stadsrechten van 1283, namelijk dat de inwoners van Nieuwpoort het eeuwige gebruiksrecht kregen van een meent, een gemeenschappelijke weidegrond, in casu de lange smalle strook land tussen de Provinciale weg N216 en de Nieuwpoortsevliet, noordelijk van de Melkweg. Deze meent diende ook gebruikt te worden als waterscheiding tussen de polders van Langerak en Liesveld. De poorters van Nieuwpoort kregen het recht om er zonodig een kade op aan te leggen, wat ook is gebeurd.

Startpunt eeuwenoude landroute door de Alblasserwaard

Na de ontginning van de Alblasserwaard lieten de binnenlandse transportroutes nog eeuwenlang te wensen over. Vervoer per schip was traag en voor het snelle transport van post en personen moest men het hebben van landwegen aangelegd op de van klei gemaakte polder- en boezemkades.

Een belangrijke landroute door de Alblasserwaard was de postroute van Gouda via Nieuwpoort naar Gorinchem. Gorinchem vormde sinds 1412 de zuidoostpunt van het graafschap Holland, lag aan de grens met Gelre en Brabant en was ook een belangrijke vestingstad in beide Hollandse Waterlinies. Het was dan ook cruciaal om snel berichten te kunnen overbrengen van het bij Gorinchem gelegen front tijdens diverse gewapende conflicten, naar het centraal gezag van het Graafschap Holland.

Deze postroute startte bij het veer over de Lek bij Schoonhoven, en liep vervolgens over de Lekdijk naar Nieuwpoort om vandaar over de (post-)kade langs de Nieuwpoortsevliet, en de in het verlengde ervan gelegen Smoutjesvliet, naar het gehucht Pinkenveer te lopen. Daar werd met het veer de veenrivier de Giessen overgestoken, waarna deze landroute via Schelluinen naar Gorinchem liep. Daarmee lag Nieuwpoort ook aan een belangrijke binnenlandse landroute.

Nieuwpoort – Middeleeuwse vestingwerken

Het middeleeuwse Nieuwpoort had een aarden stadswal met stadspoorten en was omgracht. Maar omdat het stadje in de middeleeuwen meerdere malen is verwoest, bevonden deze zich waarschijnlijk veelal in vervallen toestand. Zo werd Nieuwpoort in 1489 ingenomen door Hollandse troepen, en op bevel van de Graaf van Holland zijn toen de stadspoorten afgebroken en de stadswallen geslecht.

De eerste eeuwen werden de verdedigingswerken na verwoesting weer hersteld. Echter, in de loop van de zestiende eeuw werd de stad zodanig getroffen door diverse belegeringen, overstromingen en stadsbranden dat men de verdedigingswerken niet meer herstelde. Al wat overbleef was de ovaalvormige middeleeuwse stadsgracht, waarvan restanten nog altijd zichtbaar zijn.

Nieuwpoort – Onderdeel van de Oude Hollandse Waterlinie

Het Rampjaar 1672 was de aanleiding voor grote veranderingen in Nieuwpoort. Op 6 april van dat jaar viel Lodewijk XIV met een gigantisch leger vanuit het zuidoosten de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden binnen om invulling te geven aan zijn streven Frankrijk te voorzien van natuurlijke grenzen, zoals de Rijn. De Republiek had haar leger verwaarloosd ten voordele van de oorlogsvloot waardoor de Fransen met groot gemak grote delen van de Nederlanden wisten te veroveren. De angst zat er dan ook flink in dat zij met evenveel gemak het steenrijke Holland van de Gouden Eeuw zouden overmeesteren.

Vanwege de verwachte Franse Invasie hadden de Staten-Generaal in februari 1672 in allerijl opdracht gegeven tot het ontwikkelen een defensiestrategie. Er werd besloten om de kleine Utrechtse linie tussen de Zuiderzee (Muiden; Naarden) en de Lek (Vreeswijk), die in 1629 tijdens de tachtigjarige oorlog met succes was ingezet om de Spanjaarden op afstand van Amsterdam te houden, naar het zuiden toe uit te breiden en te versterken. Zo ontstond de Oude Hollandse Waterlinie tussen de Zuiderzee en de Maas, waar hij aansloot op de West-Brabantse Waterlinie (bij Heusden). Omdat deze waterlinie zowel op Hollands als Utrechts grondgebied lag, en boeren en dorpsbewoners niets voelden voor de inundatie van hun polders, waren er in april en mei van 1672 nog flink wat discussies over de exacte ligging van de verdedigingslinie. Maar toen Lodewijk de Veertiende begin juni 1672 met een legermacht van 130.000 man bij Lobith stond die de Rijn begonnen over te steken, gaven de Staten-Generaal van de Nederlanden op 8 juni 1672 opdracht tot het inunderen van de betrokken polders door het openzetten van sluisjes en doorsteken van dijken, desnoods onder dwang.

Om deze nieuwe verdedigingsgordel over te steken kon de vijand gebruik maken van twee mogelijkheden: met vaartuigen over de rivieren (Lek, Merwede) of over land over de ernaast gelegen rivierdijken. Aan de noordzijde van de Lek lag de vesting Schoonhoven, die rond 1590 tijdens de tachtigjarige oorlog van moderne vestingwerken was voorzien. Aan de zuidzijde van de Lek was geen deugdelijke vesting aanwezig. Daarom werd het strategisch gelegen, alhoewel toen slechts van een stadsgracht voorziene, Nieuwpoort in de Oude Hollandse Waterlinie opgenomen. Samen met Schoonhoven kon de Lek nu van beide zijden met geschut worden bestreken en het transport over de rivier en rivierdijken worden beheerst.

Vestingstad Nieuwpoort – Moderne Vestingwerken

Nadat de Fransen in november 1672 de Nederlandse positie aan de Zouweboezem, 7,5 kilometer ten oosten van Nieuwpoort, hadden veroverd, werd eerst alleen het aantal militairen in Nieuwpoort verhoogd. Maar in juni 1673 gaf Stadhouder Willem III de opdracht Nieuwpoort te veranderen in een vestingstad.

De werkzaamheden voor de nieuwe vestingwerken verliepen echter zeer traag vanwege de tegenwerking door de inwoners van Nieuwpoort: het ontwerp voor de moderne vestingwerken had namelijk slechts één toegangsweg (vanuit het zuiden) en er moesten bijna eenderde van de huizen in het stadje worden afgebroken. Toen de Fransen zich in november 1673 terugtrokken uit de Republiek, mede omdat de oorlog zich dreigde uit te breidden tot Spanje, de bezetter van de Zuidelijke Nederlanden, kwamen de werkzaamheden voor de nieuwe vestingwerken voor Nieuwpoort volledig tot stilstand. Hier was toen geld noch belangstelling meer voor.

Maar de gebiedshonger van Lodewijk XIV ging niet voorbij en in augustus 1689 viel hij de Zuidelijke Nederlanden, die hij eerder had ontweken, alsnog binnen. Met deze nieuwe oorlogsdreiging, werd na zestien jaar de aanleg van de vestingwerken opnieuw opgestart en tussen 1690 en 1701 werd de vestingwerken alsnog voltooid.

De grondvorm van de vesting Nieuwpoort, een licht geknikte rechthoek van ongeveer 350 x 150 meter was aangepast aan de langgerekte structuur van het middeleeuwse stadje. Maar dit was nog steeds aanzienlijk korter dan de 600 meter die het middeleeuwse stadje lang was, terwijl de breedte wel ongeveer hetzelfde bleef.

De nieuwe aarden omwalling kreeg op de vier hoeken scherp gepunte bastions en op de twee snijpunten met de Lekdijk bastions met stompe punten. Deze vestingwerken werden omgeven door een nieuwe, brede vestinggracht. Restanten van de oorspronkelijke middeleeuwse stadsgracht zijn echter nog altijd zowel binnen als buiten de vesting Nieuwpoort zichtbaar. Om het afschuiven van de, steile, hoofdwal in de gracht te voorkomen, en om de vijand met musketvuur te kunnen bestoken, werd voor de vestingwal een veel lagere onderwal aangelegd tussen de bastions.

De vestinggracht stond in eerste instantie in directe verbinding met de Lek. Om het waterpeil in de vestinggracht onafhankelijk van het rivierpeil op niveau te kunnen houden werd aan beide zijden van de vesting de Lekdijk door middel van een dam verbonden met de uiterste punt van het Oost- en Westbastions. Aan de oostkant was dit een beer (een bakstenen dam met een spitse top) met twee monniken (torenvormige versperringen) om de vijand te beletten via de beer de vesting te bereiken. Echter, aan de westkant van de vesting is waarschijnlijk altijd een directe toegang naar de Lekdijk geweest. Vijandelijke aanvallen werden immers aan de oostzijde verwacht. De toegang tot de vesting via deze twee dammen werd beveiligd door een ‘kat’ (een verhoogde opstelplaats voor geschut) op het Oost- en Westbastions.

Ook werd er in 1696 een inundatiesluis tussen de Buiten- en Binnenhaven aangelegd zodat het omliggende gebied gecontroleerd onder water kon worden gezet. De Buiten- en Binnenhaven gingen toen ook als inundatiekanaal dienen waarmee water uit de Lek kon worden binnengelaten. De inundatiesluis kon ook worden gebruikt om het water in de vestinggracht op peil te houden. Een jaar later werd op een overkluizing over de inundatiesluis het fraaie stadhuis met waag gebouwd. Hierdoor was de sluis beter beschermd tegen saboteurs. In de zuidelijke vestingwal bevond zich in die tijd in het verlengde van de Binnenhaven een doorvaart door de vestingwal waardoor goederen uit de omgeving, zoals vee, kaas en hennep, over water naar de Waag konden worden aangevoerd.

Nieuwe functie vesting – Toevluchtsoord bij overstromingen

In 1815 besloot Koning Willem I een nieuwe waterlinie aan te leggen waarmee naast Holland ook de stad Utrecht beschermd kon worden. Deze Nieuwe Hollandse Waterlinie lag ongeveer 20 kilometer oostelijk van de Oude Hollandse Waterlinie. Hierdoor verloor Nieuwpoort haar militaire functie en ‘Fort Nieuwpoort’ werd dan ook op 21 juni 1816 opgeheven. Tien jaar later kocht de gemeente Nieuwpoort de Vesting. Deze liet (i) een dam aanleggen langs de Oostbeer, (ii) een coupure in de zuidelijke stadswal aanbrengen en (iii) de vestingwallen beplanten met bomen.

Tijdens de watersnood van 1809, de stormvloed van 1820 en de natte winter van 1860-’61 bleek dat de vestingwallen ook bescherming boden tegen het hoge water. Daarom liet de gemeente de vestingwallen verder ophogen en waterkerend maken en werden de vestingwallen goed onderhouden. Hierdoor kon de Vesting Nieuwpoort tijdens de in die tijd veelvuldig voorkomende watersnoodrampen die de Alblasserwaard troffen, dienen als veilig toevluchtsoord voor de inwoners uit het stadje en het omliggende gebied. Welgestelde boeren uit de polder hadden zelfs een zogenaamde waterschuur in hun bezit binnen de vestingwallen die in tijden van nood diende als tijdelijk onderkomen voor mens en dier.

De nieuwe functie van de vesting is de voornaamste reden dat verdedigingswallen van Nieuwpoort voor het overgrote deel zijn behouden en niet zijn afgegraven tot (singel-)parken zoals in zovele andere vestingsteden is gebeurd. Hierdoor is Nieuwpoort één van de meest gave vestingen uit de Oud-Hollandse Waterlinie en na een grootscheepse restauratie in 1998 zelfs één van de gaafst bewaarde vestingsteden van Nederland.