Landgoed Rechteren – Groot adellijk landgoed rondom markant middeleeuws kasteel

Landgoed Rechteren – Strategisch gelegen landgoed op vruchtbare gronden langs de Overijsselse Vecht

Landgoed Rechteren is een middeleeuws landgoed rondom het markante kasteel Rechteren op de zuidelijke flanken van het Overijsselse Vechtdal. Op de grens van het natte rivierdal en droge(re) dekzandgronden liggen hier vruchtbare landbouwgronden, die al eeuwenlang worden verpacht.

In de loop der eeuwen hebben mens en natuur op het landgoed een kleinschalig essenlandschap gevormd. Dit historische cultuurlandschap is ook tegenwoordig nog goed herkenbaar in de langgerekte landschapszones parallel aan de Overijsselse Vecht. In de uiterwaarden liggen de graslanden. Op de dekzandgronden op de flanken van het Vechtdal lagen de graanakkers, tegenwoordig grotendeels getransformeerd tot weiland, en daar weer achter, op de nog hogere schrale zandgronden, lagen op de schrale hoge zandgronden de heidevelden en tegenwoordig de bossen.

Het Vechtdal werd in de late middeleeuwen bovendien steeds belangrijker voor de handel tussen de Nederlanden en Westfalen, de Duitse landstreek ten oosten van Overijssel. Graan, zout, vis, hout, bier, wijn en Bentheimer zandsteen werden over de Vecht via Zwolle naar het westen van de Nederlanden vervoerd. ’s-Winters ging het vervoer over water maar na april stopte de handel over water, vanwege de geringe diepgang van de Vecht, en verliep de handel over zandwegen op de flanken van het Vechtdal, waaronder aan de zuidkant over de Rechterensedijk/Tolhuisweg door landgoed Rechteren.

In dit vruchtbare en strategisch belangrijke Vechtdal bezaten de graven van Bentheim diverse landerijen in de buurt van Dalfsen. Al in 1190 stond hier, in een bocht van een Vechtmeander zuidoostelijk van Dalfsen, een versterkte boerenhoeve met de naam Rechteren. Deze hoeve was omringd door een gracht en een aarden wal, als verdediging tegen rovende bendes. Op deze hofboerderij lieten de graven van Bentheim de agrarische opbrengsten van hun omliggende landerijen verzamelen en vervolgens transporteren naar het grafelijke kasteel in Bentheim, 80 kilometer stroomopwaarts van Rechteren.

Kasteel Rechteren – Onderdeel van verdedigingslinie in het Oversticht

Door een ruil tegen twee erven in Welsum, kwam de hofboerderij Rechteren in 1315 in het bezit van ridder Herman van Voorst. Deze droeg het op aan de Bisschop van Utrecht, de wereldlijk leider van het Oversticht, de landstreek waar Rechteren in lag. Herman kreeg het bezit in leen terug, waarmee het een heerlijkheid werd, en kreeg het recht om er een kasteel te bouwen.

Het Oversticht omvatte grote delen van Overijssel, Drenthe en de Stad Groningen. In de praktijk opereerden Drenthe en de Stad Groningen echter autonoom. Het was zelfs zo dat de burggraven van Coevorden, aangesteld door de bisschop van Utrecht om de regio Drenthe te besturen, zich steeds meer gingen verzetten tegen hun Utrechtse ‘baas’. Vanuit kasteel Coevorden, 40 kilometer stroomopwaarts van Rechteren, leidden zij zelfs een leger van Drentse boeren in diverse veldslagen tegen de troepen van de bisschop van Utrecht.

Het Vechtdal, dat ongeveer 10 kilometer zuidelijk van de Drentse grens ligt, stond veel sterker onder controle van de bisschop van Utrecht. Daarom bouwde de bisschop er een verdedigingslinie van fortificaties, kastelen en steden. Kasteel Rechteren was onderdeel van deze linie en diende bovendien ter bescherming van het handelsverkeer over water en land tussen Westfalen en West-Nederland.

Op een zandige verhoging bij een meander van de Vecht de huidige dode Vechtarm Zuurgraven, in de buurt van de voormalige hofboerderij, werd daarom een donjon, een middeleeuwse verdedigbare toren, met 85 centimeter dikke muren gebouwd die rond 1330 voltooid was. De ronde donjon was in eerste instantie ongeveer de helft van de huidige hoogte. Bij de donjon werd in 1508 een aparte rechthoekige woonvleugel gebouwd, de huidige achtervleugel van het kasteel.

Kasteel Rechteren is meerdere malen belegerd en ernstig beschadigd door Gelderse (1522), Utrechtse (1524) en Spaanse troepen (1584). Het kasteel bleek hierbij ook een uitstekende uitvalsbasis, of juist een plek ter bescherming van, het dertien kilometer westelijker gelegen Zwolle.

Om de bescherming en voorspoedige doorreis van het handelsverkeer op en langs de Overijsselse Vecht te betalen, had de heer van Rechteren ook de heerlijke tol- en veerrechten gekregen. Met de tol kon hij de aanleg, bescherming, en het beheer en onderhoud van de zowel de vaar-als landwegen betalen. Met het veerrecht in de buurt van zijn kasteel, kon het (handels-)verkeer op de noordoever van Overijsselse Vecht, waar de naburige handelsstadjes Ommen, Hardenberg en Gramsbergen lagen, worden overgezet naar de zuidoever, waar de landweg tussen Zwolle en Bentheim liep, en vice versa.

Havezate Rechteren – Zeven eeuwen binnen de familie

Kasteel Rechteren is een erkende havezate in het kwartierridderschap van Salland, dat samen met het kwartierridderschappen van Twente en Vollenhove het Ridderschap van Overijssel vormde. De heer van Rechteren werd in 1618 opgenomen in de Ridderschap van Overijssel wat allerlei privileges met zich mee bracht. Eerder waren de heren van Rechteren tussen 1395 en 1450 vier keer Drost van Drenthe, in die tijd de hoogste bestuurlijke functie in dit gewest, die in 1395 was ingesteld nadat het erfelijk burggraafschap van Coevorden door de bisschop van Utrecht was opgeheven.

Sinds 1315 zijn kasteel en landgoed Rechteren nooit meer verkocht en altijd door vererving overgedragen. De kleindochter van Herman erfde het kasteel in 1356 toen zij was getrouwd met Frederik van Heeckeren, telg uit een oud adellijk geslacht. Deze namen later Van Rechteren aan als achternaam. Sindsdien hebben nazaten van Herman kasteel Rechteren tot op de dag van vandaag in hun bezit, een uniek fenomeen in Nederland.

De familie van Heeckeren was in de loop der eeuwen ook in het bezit gekomen van andere belangrijke havezaten in Overijssel, zoals Kasteel Twickel en Huize Almelo. Door een huwelijk tussen neef en nicht in 1746 kwamen de heerlijkheden en huizen van Almelo en Rechteren in één hand. De van Rechteren familietak werd in 1705 door de Rooms-Duitse keizer verheven tot rijksgraaf van het Heilige Roomse Rijk, en daarmee alleen verantwoording schuldig was aan de keizer. Na een verdeling van een grafelijke erfenis uit Duitsland, en een adoptie binnen de familie, ontstond in 1823 het nieuwe grafelijke geslacht van Rechteren Limpurg. Deze familie is nog altijd eigenaar van zowel kasteel Rechteren als Huize Almelo.

Kasteel maar nooit echt een buitenplaats

Nadat tijdens de tachtigjarige oorlog kasteel Rechteren in 1591 definitief onder Staats gezag viel, werd het kasteel ontmanteld. In de eeuwen erna werd het kasteel getransformeerd tot een landhuis met een adellijk voorkomen. Zo werd de donjon verhoogd en is het hoofdgebouw aan de kant van het voorplein verfraaid met een barokke voorgevel en voorzien van vooruitspringende vleugels en bouwhuizen. Ook lag er een kleine geometrische tuin met rozen achter het kasteel, maar deze is inmiddels vervangen door een grasveld. Wel ligt er oostelijk van de kasteelgracht nog altijd een aan het begin van de twintigste-eeuw aangelegd klein landschapspark bij het kasteel. Deze verfraaiingen hebben kasteel Rechteren echter nooit echt getransformeerd tot een paradijselijke buitenplaats, zoals veel andere middeleeuwse kastelen in Nederland. Het uitgestrekte landgoed, en in het bijzonder haar cultuurgronden en bossen, was en bleef primair een bron van inkomsten voor de centraal op het landgoed wonende eigenaar.

Kasteel Rechteren is het enige nog resterende middeleeuwse kasteel in Overijssel. Haar oorspronkelijk militaire functie is nog altijd goed herkenbaar. Het kasteel is naar de maatstaven van deze tijd echter niet langer comfortabel, en betaalbaar, genoeg om in te wonen. De laatste eigenaren van Kasteel Rechteren woonden dan ook in één van de bouwhuizen en tegenwoordig in een woonboerderij op het landgoed.

Markenverdeling – Aanzienlijke uitbreiding van het landgoed

Eeuwenlang waren de betere weilanden en akkers langs de Overijsselse Vecht privé-bezit terwijl de woeste gronden, de heidevelden, slechtere graslanden, venen en hakhoutbosjes, gezamenlijk bezit waren. Om de, in die tijd voor de landbouw essentiële woeste gronden (zie Landschap & Natuur) te beschermen tegen overexploitatie, en om nieuwkomers te weren, werden in de veertiende eeuw marken opgericht. Deze genootschappen van eigenaren van de boerenerven in een gebied, reguleerden het gebruik en onderhoud van de woeste gronden. Elke eigenaar van een boerenerf op de marke had een waardeel (een aandeel) in de markegronden, een evenredig recht om er vee te weiden en plaggen te steken.

Omdat in het Vechtdal het overgrote deel van de boerenerven eigendom waren van de grootgrondbezitters, hadden die het in de marken vrijwel volledig voor het zeggen. De boerenerven van landgoed Rechteren lagen in de marken Rechteren & Millingen en Hessum. Zuidelijk van deze twee marken, lag de marke Dalmsholte, een onbewoond uit moerasbossen bestaand gebied. Deze marke was in gebruik door een zevental nabijgelegen marken, en de eigenaar van kasteel Rechteren was erfmarkerichter (voorzitter) van de marke Dalmsholte.

Door technische verbeteringen in de landbouw, zoals de komst van de kunstmest, en veranderende opvattingen over gemeenschappelijk bezit werden rond 1850 de marken opgeheven en verdeeld onder de eigenaren. Landgoed Rechteren kreeg toen bijna heel de Marke Rechteren & Millingen en grote delen van de marken Hessum en Dalmsholte in haar bezit. Deze voormalige marke gronden vormen tegenwoordig ongeveer de helft van Landgoed Rechteren.

Met de komst van kunstmest verloren de woeste gronden bovendien hun functie voor de landbouw. De hoger gelegen uitgestrekte heidevelden, en zelfs zandverstuivingen, werden daarna aan het begin van de twintigste-eeuw op grote schaal ingeplant met naaldbomen. , waarvan het hout van de volwassen bomen werd gebruikt in de bouw en als stuthout in de Limburgse mijnen. Dit was mede ingegeven doordat Nederland zo vlak voor de Tweede Wereldoorlog minder afhankelijk wilde worden van hout uit Duitsland.

Vandaar dat landgoed Rechteren tegenwoordig voor ongeveer de helft uit bos bestaat. Naast diverse kleine, zeer oude, eikenhakhoutbosjes op rabatten in het vochtigere Vechtdal, is het grootste deel van het bos op het landgoed naaldbos, dat ligt in het zuidelijke, hogere deel van het landgoed. Delen van dit productiebos zijn inmiddels omgevormd tot een natuurlijker gemengd bos.

Pachtinkomsten vormen nog immer de grootste inkomstenbron van het landgoed

Tegenwoordig is het historische landgoed Rechteren ongeveer 1225 hectare groot, met 550 hectare landbouwgrond en circa 650 hectare bossen, met daartussen enkele restanten van heidevelden, natuurgebieden, landschapselementen, erven en overige terreinen. De landbouwgrond is verpacht aan zeven nog in bedrijf zijnde hoeven en dertien woonboerderijen, die verspreid over het landgoed staan. Daarnaast genereert het landgoed inkomsten uit huur, erfpacht, o.a. het terrein voor een houtverwerkingsbedrijf, en bosbouw. Op dit moment wordt er gewerkt aan het toekomstvast maken van het landgoed, zodat het ook voor toekomstige generaties mogelijk wordt om landgoed en kasteel als één geheel in stand te houden.