Landgoed Oranjezon – Voormalig jachtlandgoed van de Prinsen van Oranje

Landgoed aangewaaid uit zee

In 1280 kocht de heer van Veere het toenmalige uitgestrekte schorrengebied bij Vrouwenpolder en liet het inpolderen. Daarna vormde stuifzand aan de zeezijde van dit gebied strand en duinenrijen. Nadat Willem van Oranje in 1581 het inmiddels tot markizaat verheven Veere had gekocht werd dit duingebied privébezit van de Oranjes. Na de Franse tijd werd het onderdeel van de Kroondomeinen, die toebehoorden aan de staat maar waarvan de koning(-in) de inkomsten kreeg. In 1973 werd dit Kroondomein een Staatsdomein, in eerste instantie beheerd door Staatsbosbeheer en tegenwoordig door Het Zeeuwse Landschap.

De prinsen van Oranje verpachten dit duingebied tussen Vrouwenpolder en Domburg, toen de Oostduinen genaamd, inclusief het erop rustende (heerlijke) jachtrecht, in twee gedeeltes elk voorzien van een duinhoeve. Het oostelijke gedeelte van de Oostduinen is het ongeveer 400 hectare grootte landgoed Oranjezon, vroeger ook wel Prince Hof genaamd. Op dit landgoed werd in 1726 de monumentale duinhoeve Oranjezon met stenen herenvleugel gebouwd.

Deze boerderij werd verpacht onder de conditie dat de pachtboer en –boerin de maaltijden verzorgden wanneer de prinsen van Oranje en hun voorname gasten op het landgoed aan het jagen waren (geweest). Deze maaltijden werden gebruikt in een speciaal voor dit doel aan de boerderij gebouwde, rijk uitgevoerde, stenen herenvleugel. In de herenvleugel bevind zich een gelagkamer, en het voorhuis met opkamer, waar de prins en zijn gasten vast met enige regelmaat de nacht zullen hebben doorgebracht. De gelagkamer van duinhoeve Oranjezon is ook tegenwoordig nog in gebruik als restaurant, i.e. Uitspanning Oranjezon, en ademt nog altijd de sfeer van de jacht, het buitenleven en warmte.

Konijnenwarandes en vroongronden

De pachter van de duinhoeve, ook wel duinmeier of duinwachter genoemd, voorzag echter grotendeels in zijn levensonderhoud door de konijnenvangst. Niet alleen voor het vlees, maar meer nog voor de vachten. Konijnen werden ‘gehouden’ in een zogenaamde konijnenwarandes, een terrein dat voor de jacht op konijnen was ingericht met veel uitgegraven ‘pijpen’ (gangen) waar met halftamme fretten de konijnen uit werden gejaagd. Vandaar het gezegde ‘de pijp uit gaan’. Het belang van konijnenwarandes was al in de loop van de veertiende eeuw flink toegenomen door de sterke stijging van het gebruik van konijnenbont in West-Europa. Ook was de konijnenvangst belangrijk om de populatie onder controle te houden om te voorkomen dat de zeereep en de dijken van de achterliggende polders een soort gatenkaas werden.

Daarnaast runde de duinmeier een boerenbedrijf(je). Zijn vee graasde op de vroongronden, de duingraslanden op de duinen en in de duinvalleien. Ook was hij toezichthouder en trad namens de prins van Oranje op tegen stropers en illegale houtkap. Rond 1500 was, als onderdeel van landgoed Oranjezon, in De Manteling het grote hakhoutbos Oranjebos aangeplant. Het hakhout uit dit bos vormde een belangrijk onderdeel van de exploitatie van het landgoed. Jaarlijks vond tussen Kerstmis en Nieuwjaar op hoeve Oranjezon een publieke veiling van het hakhout plaats. De kopers moesten het hout voor 1 maart van het daaropvolgend jaar gehakt en verwijderd hebben. Het Oranjebos is later verkocht en maakt sinds 1837 deel uit van landgoed Overduin.

Schoon drinkwater en bramen voor Middelburg

Halverwege de negentiende eeuw was het slecht gesteld met de volksgezondheid in Zuidwest-Nederland. Hierbij speelde het ontbreken van schoon water een belangrijke rol. Daarom kocht de gemeente Middelburg in 1889 een deel van Oranjezon om er schoon drinkwater te winnen. In eerste instantie werd het drinkwater uit bronnen in de duinen opgepompt via waterwinputten. Vanaf 1920 werden er in het kader van de werkverschaffing waterwinkanalen in de duinen aangelegd. Het water ging via een leiding naar de 10 kilometer zuidelijker gelegen Watertoren van Middelburg. Daar werd een grote hoeveelheid schoon drinkwater opgeslagen en verder getransporteerd naar de dorpen op Walcheren. Om te voorkomen dat de open waterwinkanalen dicht stoven, werden er in Oranjezon naaldbomen geplant. In 1941 werd dit waterwingebied uitgebreid toen Middelburg ook het landinwaarts gelegen duinengedeelte in erfpacht kreeg van de Staatsdomeinen.

In het begin van de twintigste eeuw was een dagje bramen plukken op waterwingebied Oranjezon een populair uitje voor de burgers van Middelburg. Hiervoor moesten ze over een speciaal entreebewijs tot het waterwingebied beschikken. Deze toegangskaarten werden gedurende een beperkt aantal dagen door de dienst gemeentebedrijven van Middelburg verstrekt. Per koets ging men vervolgens naar Oranjezon waar de paarden bij Uitspanning Oranjezon werden uitgespannen en water en voedsel kregen, terwijl men zelf de duinen in trok om bramen te plukken. Na gedane arbeid genoot men van een hapje en een drankje in de gelagkamer, voordat met weer huiswaarts trok.

In 1995 is de waterwinning op Oranjezon gestopt. Een deel van de waterwinkanalen zijn echter nog altijd aanwezig en het pompstation op Oranjezon wordt nog steeds onderhouden door waterbedrijf Evides, de huidige eigenaar van het gebied. In geval van een ernstige calamiteit kan Oranjezon binnen 24 uur schoon drinkwater leveren aan heel Walcheren.

Grote Damhertenpopulatie

Bijzonder voor Oranjezon is ook het grote aantal damherten en reeën dat er voorkomt. Oorspronkelijk kwamen deze herten hier niet voor. De reeën zijn op eigen houtje vanuit Oost-Nederland naar Zeeland getrokken. De damhertenpopulatie stamt af van de damherten uit de hertenkampen van de aangrenzende buitenplaatsen in de binnenduinrand. Toen Walcheren in 1944 tijdens de inundatie van Walcheren onder water werd gezet hebben de landgoedeigenaren de hekken van hun hertenkampen opengezet, zodat de herten zichzelf konden redden. Dat is gelukt en de damherten doen het op Oranjezon zelfs zo goed dat de kudde beheert wordt om de populatie in toom te houden.