Bij de provincie Groningen, met haar weidse agrarische landschap, denk je nu niet direct aan landgoederen. Toch liggen er in de provincie diverse grote landgoederen als groene oases in het uitgestrekte Groningse landschap, die een bezoek meer dan waard zijn.
In veel gevallen waren de eigenaren van deze historische landgoederen afkomstig uit de landadel, herenboeren wiens voorouders er al vanaf de middeleeuwen woonden in hun tot borg omgebouwde steenhuizen. Vanaf de zeventiende eeuw lieten daarnaast patriciërs uit de stad Groningen, buitenplaatsen op het platteland aanleggen om in de zomermaanden van de rust en verse lucht van het platteland te genieten. Zij kochten bestaande, vaak vervallen, adellijke borgen die zij verbouwden tot lusthoven, of kochten landerijen waarop zij een nieuw landhuis lieten bouwen die zij, om de status van de eigenaar te benadrukken, vaak ook een borgnaam gaven.
Top 10 – Grootste historische Landgoederen in de provincie Groningen
- Landgoed Ennemaborg (Midwolda, Oost-Groningen).
- Landgoed Klooster Ter Apel (Ter Apel, Zuidoost-Groningen).
- Landgoed Nienoord (Leek, Zuidwest-Groningen).
- Landgoed Coendersborg (Nuis, Zuidwest-Groningen).
- Landgoed Fraeylemaborg (Slochteren, Oost-Groningen).
- Landgoed Huis te Glimmen (Glimmen, Zuid-Groningen).
- Landgoed Iwema Steenhuis (Niebert, Zuidwest-Groningen).
- Landgoed Verhildersum (Leens, Noordwest-Groningen).
- Landgoed Menkemaborg (Uithuizen, Noord-Groningen).
- Landgoed Rusthoven (Wirdum, Noordoost-Groningen).
Historische landgoederen in Groningen – Landadel en Veenborgen
Veel van de historische landgoederen in Groningen liggen om een centraal gelegen borg. Dit kunnen zowel versterkte middeleeuwse borgen zijn als borgen die vanaf de zeventiende eeuw zijn gebouwd door de stadse elite als buitenplaats.
De middeleeuwse borgen, de Groninger variant van een versterkt kasteel, ontstonden vanuit steenhuizen, rechthoekige bakstenen torens met dikke muren op een omgrachte verhoging, een stinswier. In de middeleeuwen bouwden rijke boerenfamilies een dergelijk steenhuis, een vroege vorm van een burcht, als bijgebouw naast hun houten boerderijen.
De middeleeuwen waren roerige tijden op het Groninger platteland. Er was geen centraal gezag en lokale rijke boeren, die in het bezit waren van uitgebreide landerijen, maakten met hun familieclans de dienst uit. Regelmatig waren er gewapende conflicten tussen de verschillende familieclans. In geval van gevaar diende het steenhuis als toevluchtsoord en trok men zich door middel van een ladder terug op de eerste etage van de woontoren. Deze steenhuizen werden later door de landadel uitgebouwd tot versterkte woonhuizen, de borgen. Nog later werden ze omgevormd tot buitenplaats met naast een imposant landhuis waar het aangenaam toeven was, een harmonieus complex van bijgebouwen en esthetisch aangelegde tuinen, parkbossen en zelfs het hele landgoed.
Daarnaast ontstonden veel Groninger landgoederen doordat hun stadse eigenaren in de zeventiende eeuw een fortuin hadden verdiend met de grootschalige productie van turf (het zwarte goud). Rijke stedelingen kochten veenmoerasgebieden, die vroeger grote delen van Groningen bedekten. Ze lieten de bomen in de moerasbossen rooien voor het hout, en de veengronden ontginnen voor de productie van turf. De ontgonnen veengebieden werden daarna grotendeels omgevormd tot langgerekte smalle percelen met veenweiden en akkers, die begrensd werden door sloten en elzensingels, afgewisseld door hakhoutbosjes. Dit resulteerde in een halfopen gevarieerd coulisselandschap met veel doorkijkjes en een grote variatie aan planten en dieren.
Een deel van de ontgonnen veengronden werd door de eigenaar zelf gebruikt voor de aanleg van een buitenplaats, ook wel veenborg genoemd. Hier lieten zij een imposant landhuis bouwen met daaromheen bijgebouwen en een grote tuin en bospark. Deze landgoederen konden de concurrentie met andere grote landgoederen in Nederland zeker aan. Deze zorgvuldig ontworpen tuinen en parken waren vaak ware pronkstukken met siertuinen, bomenlanen, sierweiden, parkbossen, wandelpaden en vijverpartijen. De veenweiden en akkergronden op het landgoed werden merendeels verpacht, maar de tuinen werden door de landgoedeigenaar zelf gebruikt om ’s-zomers in te recreëren.
De Verhalen van de grootste historische landgoederen in Groningen
1. Landgoed Ennemaborg
Landgoed Ennemaborg is een zeer lang (2,4 km) ontginningslandgoed van ongeveer 450 hectare. Op het landgoed ligt de gelijknamige historische buitenplaats Ennemaborg, met een landhuis dat in 1695 gebouwd werd als buitenverblijf op de locatie van een veertiende-eeuws steenhuis. Het landgoed is rond 1700 sterk vergroot door de aankoop van naastliggende onontgonnen hoogveengronden. Deze werden vervolgens afgegraven voor de productie van turf, dat via het zuidelijk van het landgoed lopende Winschoterdiep naar de stad Groningen werd verscheept.
Op de ontgonnen gronden achter het landhuis werd een landgoed aangelegd in formele stijl met veel symmetrische rechte lijnen gevormd door lanen, singels, en grachten. Hierdoor ontstond een zeer afwisselend coulisselandschap met centraal op het perceel een groot langwerpig parkbos, het Achterpark, met middenin een 2,5 kilometer lange zichtas. Buiten het parkbos, en ook aan de voorkant van het landgoed, bevinden zich door houtsingels van elkaar gescheiden weilanden. Achterop het landgoed is later een productiebos van naaldbomen aangelegd, het Midwolderbos, dat nu wordt omgevormd tot natuurbos.
Lees meer over Landgoed Ennemaborg (Hoofdweg 100, Midwolda, Oost-Groningen).
2. Landgoed Klooster Ter Apel
De Kloosterbossen rondom Klooster Ter Apel zijn met hun in totaal ongeveer 236 hectare het restant van het eens 1.800 hectare grote Landgoed Klooster Ter Apel. Landgoed Klooster Ter Apel heeft een atypisch Gronings landschap met slingerweggetjes, meanderende beekjes en er liggen enkele van de oudste bossen van Nederland. Tussen deze bossen ligt Klooster Ter Apel, het enige nog bestaande middeleeuwse plattelandsklooster van Noordwest-Europa, en één van de meest bijzondere rijksmonumenten van Nederland.
Na de Tachtigjarige Oorlog en de Reformatie werd de Stad Groningen eigenaar van klooster en landgoed, met daarop bossen, landbouwgronden en hoogveengebieden. De Stad exploiteerde het landgoed eeuwenlang voor de productie van eek (looistof), hout (bouwmateriaal), en turf (brandstof), dat via het zuidwestelijk van het landgoed gegraven Ter Apel-Kanaal naar de stad Groningen werd vervoerd.
Voor de rentmeester en de stadse bestuurders die het landgoed met enige regelmaat kwamen inspecteren, werd de directe omgeving van het klooster omgevormd tot een buitenplaats, met luxe logement en landschappelijk wandelpark, zodat zij tijdens hun verblijf konden genieten van het buitenleven.
Lees alles over Landgoed Klooster Ter Apel (Boslaan 3, Ter Apel, Zuidoost-Groningen).
3. Landgoed Nienoord
Landgoed Nienoord is een ontginningslandgoed van 150 hectare dat vanaf 1508 is ontstaan toen Wigbold van Ewsum, telg uit één van de machtigste Groningse adellijke families, uitgestrekte hoogveengebieden in het zuidwesten van Groningen kocht voor de commerciële winning van turf. In 1524 liet hij er de veenborg Nienoord bouwen, van waaruit de borgheren hun grootschalige lucratieve turfwinningsactiviteiten coördineerden.
In de eeuwen erna groeide borg Nienoord uit tot de grootste borg van Noord-Nederland. Ten teken van hun rijkdom lieten de borgheren de borg en omringende tuin, rijk versieren. Op de ontgonnen veengronden lieten zij een landgoed in formele stijl aanleggen, met veel rechte lijnen door lanen, singels, sloten en grachten, met daartussen weilanden, akkers en (park-)bossen. Hierdoor heeft Landgoed Nienoord een afwisselend coulisselandschap.
De historische borg en landgoed zijn sinds 1949 eigendom van de gemeente Leek. Daarmee veranderde de particuliere recreatieve functie van de buitenplaats in een openbare recreatieve functie. Het landgoed werd uitgebreid met diverse attracties, maar er is nog altijd veel dat herinnert aan het rijke verleden van dit historische landgoed.
Lees meer over Landgoed Nienoord (Nienoord 1, Leek, Zuidwest-Groningen).
4. Landgoed Coendersborg
Landgoed Coendersborg is een zeer lang (2,1 kilometer) en smal ontginningslandgoed van 108 hectare. Dit landgoed is vanaf 1668 ontstaan nadat de Groningse patriciër Ludolf Coender de landerijen van drie boerderijen kocht voor veenontginning. Na de ontginning van het veen is het landgoed ingericht in formele stijl, met langgerekte weilanden van elkaar gescheiden door lange rechte houtsingels wat zorgt voor een intieme sfeer. Daarnaast bevinden zich diverse bosjes op het landgoed.
Ook werd de historische buitenplaats Coendersborg op het nieuw gevormde landgoed aangelegd, met een omgracht landhuis. Deze is in 1813 is vervangen door de huidige blokvormige borg met aangebouwde boerenschuur. Rondom het landhuis ligt een in landschappelijke stijl ingericht parkbos.
Aan de achterkant van het landgoed ligt een voormalig productiebos, grotendeels bestaande uit naaldbomen, dat omgevormd wordt tot natuurbos. Ook ligt er achterop het landgoed nog een (nat) heideveld, een restant van het originele hoogveengebied, langs een in het midden van het landgoed gelegen 1 kilometer lange vaart. Langs deze vaart bevinden zich de restanten van een jaagpad die aansloot op de Jonkersvaart, die grenst aan het zuideinde van het landgoed, en waarover de turf per trekschuit naar de stad Groningen werd vervoerd.
Lees alles over Landgoed Coendersborg (Oudeweg 15, Nuis, Zuidwest-Groningen).
5. Landgoed Fraeylemaborg
Landgoed Fraeylemaborg is een adellijk landgoed van 65 hectare dat in de loop der eeuwen is ontstaan bij een dertiende-eeuws steenhuis. Dit steenhuis is later uitgebouwd tot woonhuis en vanaf 1781 omgebouwd tot buitenplaats met schathuizen, duiventil en een poldermolen. Het 2,6 kilometer lange, maar slechts 230 meter brede, landgoed wordt doorsneden door een even lange zichtas, met in het middelpunt de stralend witte, omgrachte, Fraeylemaborg met haar markante uit het midden geplaatste toren.
Grote delen van het landgoed bestaan uit parkbos, waarvan het Overbos op de overplaats voor de borg nog altijd is ingericht in formele stijl. Hier liggen langgerekte weilanden, akkers en pachtboerderijen ingepast tussen bosstroken en kaarsrechte lanen en grachten. Het Hoofdpark achter de borg is omgevormd tot een parkbos in landschappelijke stijl.
Aan het eind van het Slochterdiep, die de borgheer van de Fraeylemaborg tevens heer van Slochteren had laten aanleggen om het in de zeventiende eeuw op grote schaal rondom landgoed Fraeylemaborg geproduceerde turf rechtstreeks naar de stad Groningen te kunnen verschepen, ontstond een nieuwe dorpskern. Hier, op nog geen 200 meter van de Faeylemaborg, sprak de heer van Slochteren recht en zat hij later als burgemeester de gemeenteraad voor. Het landgoed en de nieuwe dorpskern vormen samen het beschermde dorpsgezicht Slochteren. De Fraeylemaborg is tegenwoordig een borgmuseum.
Lees alles over Landgoed Fraeylemaborg (Hoofdweg 30, Slochteren, Oost-Groningen).
6. Landgoed Huis te Glimmen
Voormalig adellijk landgoed van ongeveer 50 hectare gelegen aan beide zijden van de 800 meter lange oprijlaan naar borg Huis te Glimmen. Het landgoed bestaat uit lanen, door eiken omzoomde weilanden en parkbos het Quintusbos.
Landgoed Huis te Glimmen is een adellijk landgoed van ongeveer 50 hectare. Het bevind zich aan beide zijden van een 900 meter lange oprijlaan naar de historische buitenplaats Huis te Glimmen, dat langs de Drentsche Aa ligt. Het huidige omgrachte landhuis werd rond 1820 gebouwd op de locatie van een voormalig kasteel uit de dertiende eeuw.
Tijdens aanleg van de buitenplaats vanaf 1820, werden de landerijen rondom het landhuis getransformeerd tot parkbos, met door eiken omzoomde weilanden, wandelpaden en enkele kleine visvijvers. Aan het begin van de oprijlaan werd een boswachterswoning annex boerderij/portierswoning gebouwd en bij het landhuis werden, aan beide zijden van de oprijlaan bij de kasteelgracht, twee schathuizen annex boerderij gebouwd. Later werd bij het begin van de oprijlaan het parkbos Quintusbos aangelegd.
Lees meer over Landgoed Huis te Glimmen (Meentweg 28, Glimmen, Zuid-Groningen).
7. Landgoed Iwema Steenhuis
Grotendeels zuidelijk van het Iwema Steenhuis gelegen landgoed van 40 hectare. Landgoed Iwema Steenhuis bestaat uit naast en achter elkaar gelegen langgerekte smalle percelen van bloemrijke graslanden met drinkpoelen, die van elkaar zijn gescheiden door elzensingels. Ook liggen er enkele hakhoutbosjes zoals het Slangenbosje. Dit halfopen coulisselandschap met omsingelde rechthoekige weilanden en akkers en veel doorkijkjes is een typerend cultuurlandschap voor het zuidelijke deel van de regio Westerkwartier in Groningen.
Het uit ongeveer 1400 daterende Iwema Steenhuis is het enige intacte steenhuis in de provincie Groningen dat nog als zodanig herkenbaar is, met muren die 65 centimeter dik zijn. Bijzonder aan het Iwema steenhuis is dat het nooit is uitgegroeid tot een borg, waarschijnlijk doordat het nooit eigendom is geweest van een adellijke familie. In plaats daarvan is rond 1845 het steenhuis omgebouwd tot boerderij: de woontoren werd verlaagd en er is een schuur tegen de restant van het steenhuis aangebouwd.
Bij het steenhuis staat een imposante rode beuk met een omtrek van meer dan 6 meter, de grootste beuk van de provincie Groningen. Ook ligt hier een fruitboomgaard met typische Groninger appel- en perensoorten. In het voorjaar zijn de grasvelden rondom het Iwema Steenhuis één grote bloemenzee van witte, gele en lichtpaarse ‘börgbloumkes’ (FR: stinsenplanten).
Lees meer over Landgoed Iwema Steenhuis (Het Pad 15, Niebert, Zuidwest-Groningen).
8. Landgoed Borg Verhildersum
Landgoed Borg Verhildersum is een adellijk landgoed van 32 hectare. Centraal op het landgoed bevind zich het vierkante borgterrein van de historische buitenplaats Borg Verhildersum, dat ligt aan het einde van een oprijlaan, cq zichtas, begeleid door een dubbele rij linden. Het landgoed bestaat grotendeels uit door elzensingels omringde weilanden en akkers aan beide zijden van de oprijlaan. Hierdoor doemt het door hoge bomen omringde borgterrein als een groene oase op in het vlakke Groningse land. Ook bevinden zich een dierenweide met herten, een hoogstamboomgaard en borgboerderij Welgelegen op het landgoed. Zowel de borg als borgboerderij zijn onderdeel van museum Verhildersum.
Borg Verhildersum is een rechthoekig landhuis dat zich bevindt aan de achterzijde van het vierkante borgeiland, binnen een dubbele omgrachting. De kern van de borg wordt gevormd door een vijftiende-eeuws steenhuis, waarvan aan de achterkant van de borg de schietgaten nog zichtbaar zijn. Dit steenhuis werd rond 1600 uitgebouwd tot een versterkte borg en vanaf 1681 verder verbouwd tot buitenplaats.
De buitenmuren van de vierkante borg met borgklip (‘voortuin’) staan direct in een brede vierkante binnengracht met daaromheen de eveneens omgrachte vierkante borgtuin met diverse symmetrische siertuinen omzoomd door buxushaagjes. In de twee zuidelijke hoeken van de omgrachte borgtuin staan het schathuis en het koetshuis. Rondom de vierkante buitengracht om de borgtuin bevind zich een boomsingel met wandelpad, die weer wordt omgeven door de eveneens vierkante gracht, een brede sloot.
Lees meer over Landgoed Verhildersum (Wierde 40, Leens, Noordwest-Groningen).
9. Landgoed Menkemaborg
Landgoed Menkemaborg is een vierkant, in formele stijl ingericht adellijk landgoed van 24 hectare rondom de gelijknamige historische buitenplaats Menkemaborg. In het midden van het landgoed ligt de eveneens vierkante borgplaats. De door hoge bomen omsloten borgplaats ligt als een groene oase midden tussen de weilanden van de rest van het landgoed. De borgplaats is via de oprijlaan, die aan beide zijden begeleid wordt door een met dubbele rij geschoren lindebomen, tussen de weilanden verbonden met de buitenwereld.
In het midden van de borgplaats ligt de omgrachte Menkemaborg. Dit driebeukige landhuis bevind zich aan de achterzijde van het rechthoekige borgeiland. De kern van de borg wordt gevormd door een steenhuis uit rond 1400, waarvan de restanten zich bevinden aan de achterzijde van de borg. Dit steenhuis werd in 1614 uitgebouwd tot een versterkte borg en rond 1700 ingrijpend verbouwd tot buitenplaats. De buitenmuren van de borg met voorterrein, met op de hoekpunten twee vierkante overkapte torentjes met daarin een secreet, staan direct in de brede borggracht.
Rondom de rechthoekige borg- of binnengracht, ligt een eveneens omgrachte vierkante borgtuin met diverse tuinen die ook in formele stijl zijn aangelegd. Op het borgtuineiland ligt tussen het borgeiland en de oprijlaan een rechthoekig voorplein met langgerekt geschulpt perk, met daaraan het schathuis met daarin een restaurant, en een hoge tuinmuur met tuinschuur en kassen.
Tussen de rechte paden op het borgtuineiland liggen symmetrisch gerangschikte, en ingerichte, tuinvakken van geschoren buxushaagjes en heggen. Er liggen zowel siertuinen (o.a. rozentuin met rozentunnels), pleziertuinen (o.a. een doolhof, beeldentuin, grasvelden en een theehuisje) en nutstuinen (de keukenhof of moestuin met daarin groenten en kruiden, en de fruithof met appelbomen en een perenberceau). Buiten de vierkante buitengracht om de borgtuin ligt op een lichte verhoging een met beuken beplante vierkante singel met wandelpad.
In 1921 schonken de erfgenamen de Menkemaborg aan het Groninger Museum. Tegenwoordig zijn borg en tuinen onderdeel van borgmuseum Menkemaborg en beheert Natuurmonumenten de rest van het landgoed.
Lees meer over Landgoed Menkemaborg (Menkemaweg 2, Uithuizen, Noord-Groningen).
10. Landgoed Rusthoven
Landgoed Rusthoven is een landgoed van 25 hectare met daarop de historische buitenplaats Rusthoven. Het ligt langs het Damsterdiep en nadat er langs dit kanaal rond 1650 een trekschuitverbinding tussen Delfzijl en de stad Groningen was gestart, werd dit gebied in noordoost-Groningen een goed bereikbare locatie voor een buitenplaats voor de rijke elite uit de stad Groningen. Borg Rusthoven werd in 1686 gebouwd in opdracht van zoon van de eigenaar van de naastgelegen historische buitenplaats Ekenstein.
In 1804 werd landgoed Rusthoven gekocht door een steenfabrikant die er een baksteenfabriek stichtte. De bakstenen werden geproduceerd met lokale klei, die gewonnen werd door de bovenste meter klei op grote delen van het landgoed, maar ook van de landerijen direct noordelijk ervan, af te graven. Via het Damsterdiep werd de benodigde turf aangevoerd en werden de geproduceerde bakstenen verscheept naar de uitdijende stad Groningen. Tot 1968 zijn op het landgoed bakstenen geproduceerd. Bij het begin van de oprijlaan, vlak naast het Damsterdiep, ligt de geconserveerde ruïne van deze voormalige baksteenfabriek.
Landgoed Rusthoven wordt gedomineerd door Borg Rusthoven. Dit landhuis, dat zich tussen twee rechthoekige vijvers op een rechthoekige borgeiland bevind, ligt in het verlengde van de 250 meter lange oprijlaan, cq zichtas, vanaf het Damsterdiep. Doordat de al relatief hoge borg ook nog eens ongeveer 1 meter hoger ligt dan het omringende landgoed rijst Borg Rusthoven vanaf het Dampsterdiep imposant op.
Rondom de borggracht om het borgeiland ligt een brede bomensingel met zilverpopulieren die weer wordt omgeven door de eveneens rechthoekige buitengracht, een brede sloot. Naast het borgterrein bestaat het landgoed grotendeels uit weilanden en bos.
Lees meer over Landgoed Rusthoven (Rijksweg bij 39, Wirdum, Noordoost-Groningen).
