De 10 grootste historische Landgoederen in de provincie Groningen

De Verhalen van de grootste historische landgoederen van Groningen:

1. Landgoed Ennemaborg

Zeer lang en smal (2,5 km bij 300 meter) landgoed van 427 hectare. Op het landgoed ligt de gelijknamige historische buitenplaats, een landhuis dat in 1695 gebouwd werd als buitenverblijf op de locatie van een veertiende-eeuws steenhuis. Het landgoed is rond 1700 sterk vergroot door de aankoop van naastliggende onontgonnen hoogveengronden. Deze werden vervolgens afgegraven voor de productie van turf, dat via het zuidelijk van dit landgoed gelegen Winschoterdiep naar de stad Groningen werd vervoerd.

Op de ontgonnen gronden achter het landhuis werd een landgoed aangelegd in de formele stijl, met veel symmetrische rechte lijnen gevormd door lanen, singels, en grachten. Hierdoor ontstond een zeer afwisselend coulisselandschap met centraal op het perceel een groot langwerpig parkbos, het Achterpark, met daar middenin de 2,5 kilometer lange centrale zichtas. Aan beide kanten van het parkbos, en ook aan de voorkant van het landgoed, bevinden zich door houtsingels van elkaar gescheiden weilanden. Achterop het landgoed is later een productiebos van naaldbomen aangelegd, het Midwolderbos, dat wordt omgevormd tot natuurbos.

2. Kloosterbossen Ter Apel

Bosgebied van 236 hectare dat tot 1961 onderdeel uitmaakte van het ooit 1500 hectare grote landgoed behorende bij klooster Ter Apel. Dit klooster ligt op een brede zandrug en was eeuwenlang omringd door uitgestrekte bossen in het grensgebied met het Bourtanger(hoogveen-)moeras. Klooster Ter Apel is het enige nog bestaande middeleeuwse plattelandsklooster van Noordwest-Europa en behoort tot de 100 meest waardevolle rijksmonumenten van Nederland.

De Kloosterbossen van Ter Apel bestaan uit verschillende, veelal meer dan 800 jaar oude bossen. De oudste productiebossen van het klooster waren rabatbossen, met eiken op langwerpige ophogingen met daartussen greppels, voor de productie van het looimiddel eek uit de gedroogde schors van de eikenbomen. Van deze kloosterbossen komen de meer dan 700 jaar oude bossen het Meebos en het Roelagerbos voor Nederlandse begrippen het dichtst bij een oerbos en ze bezitten een grote biodiversiteit. In de negentiende eeuw zijn ook naaldboombossen rondom het klooster aangeplant en is er een landschapspark, het Wandelbos, noordelijk van klooster Ter Apel aangelegd voor het genot van de rentmeester en de bestuurders uit de stad Groningen, die sinds 1691 eigenaar was van het klooster en landerijen. Tussen de bossen van het klooster lagen meerdere landbouwenclaves, bestaande uit landerijen en kloosterboerderijen, later stadsboerderijen genoemd, die door de stad Groningen verpacht werden en later verkocht zijn.

3. Landgoed Nienoord

Grotendeels noordelijk van borg Nienoord gelegen landgoed van 153 hectare. Dit landgoed is vanaf 1508 ontstaan toen Wigbold van Ewsum, een telg uit één van de machtigste Groningse adellijke families, uitgestrekte hoogveengebieden in het zuidwesten van Groningen kocht voor de commerciële winning van turf. In 1524 liet hij borg Nienoord bouwen, van waaruit de borgheren hun grootschalige lucratieve turfwinningsactiviteiten coördineerden. In de eeuwen erna groeide borg Nienoord uit tot de grootste borg van Noord-Nederland. Ten teken van hun rijkdom lieten de borgheren niet alleen hun tuin en borg rijk versieren, ook breiden ze het omliggende landgoed steeds verder uit.

De formeel classicistische structuur van het landgoed met veel rechte lijnen door lanen, singels en grachten met daartussen weilanden en (park-)bossen dateert uit 1678. Toen werden borg en landgoed grootschalig verbouwd nadat de borg tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) was verwoest. Deze structuur van het landgoed is nog steeds goed herkenbaar en heeft geresulteerd in een zeer afwisselend coulisselandschap.

De historische borg en landgoed zijn sinds 1949 eigendom van de gemeente Leek. Hiermee veranderde de particuliere recreatieve functie van de buitenplaats in een openbare recreatieve functie. Het landgoed werd uitgebreid met diverse attracties geconcentreerd op het terrein van Familiepark Nienoord op het landgoed, dat noordoostelijk van het borgterrein ligt. Er is nog altijd veel dat herinnert aan het rijke verleden van deze historische buitenplaats. Meer recentelijk zijn er in het bijzonder aan de oostkant van het landgoed diverse natuurterreinen ontwikkeld.

4. Landgoed Coendersborg

5. Landgoed Fraeylemaborg

Adellijk landgoed van 65 hectare dat het grootste deel vormt van het beschermde dorpsgezicht Slochteren. Op het landgoed ligt de gelijknamige historische buitenplaats, een landhuis dat in 1695 gebouwd en in 1781 herbouwd is als buitenverblijf op de locatie van een dertiende-eeuws steenhuis. Het landgoed is lang en smal (2,6 km bij 230 meter) en ligt deels voor (Overbos) en deels achter (Achterpark of Slochterbos) het landhuis. De omgrachte borg bevind zich in het midden van een 2,6 kilometer lange zichtas, die aan de voorkant tussen de schathuizen door over de oprijlaan loopt en aan de andere kant van de Hoofdweg doorloopt over de Boslaan in het midden van het Overbos. Aan de achterkant van de borg loopt de zichtas door het midden van het Achterpark tot het zandstenenbeeld van Flora, dat het einde van het park markeert.

In het Overbos is de formele stijl waarin het landgoed origineel is aangelegd nog altijd goed zichtbaar met rechte lanen en grachten begeleid door houtwallen en bosstroken. Ook de langgerekte weilanden en akker in het Overbos worden omsloten door boomgordels, wat voor een intieme sfeer zorgt. Noordoostelijk van het Overbos ligt de Slochterdiep, de vaart waarmee de turf die in dit voormalige laagveengebied gewonnen was naar de stad Groningen werd vervoerd. Om de waterhuishouding van de na veenontginning ontstane Grote Oosterpolder, waar het landgoed in ligt, te kunnen reguleren liet de borgheer in 1781 bij het noordwestelijke uiteinde van het Overbos een poldermolen, de Fraeylema- of Meneersmolen, bouwen.

Het Achterpark is rond 1780 omgevormd tot een landschappelijke tuin, met slingerbeken en – paden en een slingervijver. Met de grond uit de vijver en beken is een meer dan 15 meter hoge heuvel aangelegd, de ‘Hooge Berg’. Noordoostelijk van dit parkbos ligt, tussen de buitengracht om het Achterpark en de Noordbroeksterweg, een laan die vroeger ook onderdeel was van het landgoed, sierweidegebied ‘De Venne’.

6. Landgoed Huis te Glimmen

Voormalig adellijk landgoed van ongeveer 50 hectare gelegen aan beide zijden van de 800 meter lange oprijlaan naar borg Huis te Glimmen. Het landgoed bestaat uit lanen, door eiken omzoomde weilanden en parkbos het Quintusbos.

7. Landgoed Iwema Steenhuis

Grotendeels zuidelijk van het Iwema Steenhuis gelegen landgoed van 40 hectare. Het Iwema Steenhuis is het enige intacte steenhuis in de provincie Groningen dat nog als zodanig herkenbaar is. Bij het steenhuis staat een imposante rode beuk met een omtrek van meer dan 6 meter, de grootste beuk van de provincie Groningen. Ook ligt hier een fruitboomgaard met typische Groninger appel- en perensoorten. In het voorjaar en zomer zijn de grasvelden rondom het steenhuis een grote bloemenzee van witte, gele en lichtpaarse ‘börgbloumkes’ (FR: stinsenplanten).

Het landgoed bestaat uit naast en achter elkaar gelegen langgerekte smalle percelen van weides met drinkpoelen en akkers die worden begrensd door elzensingels. Ook liggen er enkele hakhoutbosjes zoals het Slangenbosje. Dit halfopen coulisselandschap met omsingelde rechthoekige weilanden en akkers en veel doorkijkjes is een typerend cultuurlandschap voor het zuidelijke deel van de regio Westerkwartier in Groningen.

8. Landgoed Verhildersum

Landgoed van 32 hectare rondom het vierkante borgterrein van de gelijknamige historische buitenplaats. Het landgoed bestaat grotendeels uit weilanden aan beide zijden van de zichtas begeleid door een dubbele rij linden. Hierdoor doemt het borgterrein als een groene oase op in het vlakke Groningse land.

De borg staat direct in een brede vierkante binnengracht met daaromheen de eveneens omgrachte en omsingelde vierkante borgtuin met diverse symmetrische siertuinen omzoomd door buxushagen. In de twee zuidelijke hoeken van de omgrachte borgtuin staan het schathuis en het koetshuis. Op het landgoed bevinden zich onder andere een dierenweide met herten, een hoogstamboomgaard en borgboerderij Welgelegen.

9. Landgoed Menkemaborg

Nagenoeg vierkant (500 x 500 m), in formele stijl ingericht, adellijk landgoed van 25 hectare rondom de gelijknamige historische buitenplaats. In het midden van het landgoed ligt de eveneens vierkante borgplaats (250 x 250 meter). In het midden van de borgplaats ligt de omgrachte Menkemaborg met daaromheen de borgtuinen.

De borgtuinen zijn eveneens in formele stijl aangelegd met rechte paden en symmetrisch gerangschikte vakken met geschoren buxushagen en heggen. Er liggen zowel siertuinen (o.a. rozentuin met rozentunnels), pleziertuinen (o.a. een doolhof, beeldentuin, grasvelden en een theehuisje) en nutstuinen (de keukenhof met daarin groenten en kruiden, en de fruithof met appelbomen en een perenberceau). Rondom de vierkante buitengracht om de borgtuin ligt een, met grond uit de gracht opgehoogde en met beuken beplante, vierkante singel.

De door hoge bomen omsloten borgplaats ligt als een groene oase tussen de vlakke weilanden van de rest van het landgoed. De borgplaats is via de oprijlaan, die aan beide zijden begeleid wordt door een met dubbele rij geschoren lindebomen, die tussen de weilanden doorloopt verbonden met de buitenwereld.

10. Landgoed Rusthoven

Landgoed van 25 hectare met daarop de gelijknamige historische buitenplaats die in 1686 werd gebouwd in opdracht van zoon van de eigenaar van de naastgelegen historische buitenplaats Ekenstein. Buitenplaats Rusthoven ligt aan het Dampsterdiep en was, nadat over het Dampsterdiep rond 1650 een trekschuitverbinding tussen Delfzijl en de stad Groningen was aangelegd, een goed bereikbare locatie voor de rijke elite uit de stad Groningen om een zomerverblijf aan te leggen.

In 1804 werd landgoed Rusthoven gekocht door een steenfabrikant die ook op het landgoed een steenfabriek stichtte. Deze fabriek werd bij het begin van de oprijlaan vlakbij het Damsterdiep gebouwd. De bakstenen werden geproduceerd met lokale klei, die gewonnen werd door de bovenste meter klei op de gronden van grote delen van het landgoed, maar ook van het gebied direct noordelijk ervan, af te graven (afgeticheld land). Via het Damsterdiep werd de benodigde turf aangevoerd en werden de geproduceerde bakstenen getransporteerd naar de uitdijende stad Groningen. Tot 1968 zijn op het landgoed bakstenen geproduceerd. Op het landgoed ligt de geconserveerde ruïne van de voormalige baksteenfabriek.

Het landgoed wordt gedomineerd door Borg Rusthoven. Dit landhuis ligt centraal op een rechthoekig borgeiland in het verlengde van de 250 meter lange oprijlaan vanaf het Dampsterdiep, die ook als zichtas fungeert. Door het relatief hoge landhuis en de ongeveer 1 meter hogere ligging ervan in vergelijking met het omringende landgoed, doordat het borgeiland niet is afgeticheld, rijst de borg vanaf het Dampsterdiep imposant op aan het einde van de oprijlaan. Rondom de borggracht om het borgeiland ligt een brede bomensingel met zilverpopulieren die weer wordt omgeven door de eveneens rechthoekige buitengracht, een brede sloot. Naast het symmetrisch ingerichte borgterrein bestaat het landgoed grotendeels uit weilanden en bos.