Burcht van Leiden – Mottekasteel verstopt in het centrum van de stad

Strategisch gelegen vluchtberg en verdedigingsheuvel

De motte van de Burcht van Leiden is rond 870 opgeworpen daar waar de Oude Rijn en Nieuwe Rijn, en de veenstroom de Mare, samenstroomden. De motte werd waarschijnlijk opgeworpen in opdracht van de Bisschop van Utrecht die oostelijk ervan een aantal hoeven bezat. Het was zowel een vluchtplek tijdens overstromingen als een verdedigingsheuvel bij invallen van Noormannen en andere kwaadwillenden.

In die tijd liep de hoofdstroom van de rivier de Rijn door het tegenwoordige Leiden om bij Katwijk in de Noordzee uit te monden. Deze oude Rijnmonding was honderden meters breed en rijkte tot aan het huidige Leiden. Het was een getijdengebied en mede door de wisselende aanvoer van zoetwater door de Rijn overstroomde dit gebied regelmatig. De motte is dicht bij het meest oostelijke punt van deze oude Rijnmonding gebouwd, op de westelijke punt van het Waardeiland dat was gelegen tussen de twee Rijn meanders. Het westelijke deel van dit eiland, ook wel Hoge Waard genoemd, lag destijds hoger dan de rest van het omringende land, en was daarmee ideaal geschikt voor het opwerpen van een motte.

Maar ook vanuit militair oogpunt was deze locatie zeer strategisch. In de vroege Middeleeuwen was de Rijn de belangrijke internationale handelsroute die via Dorestad en Utrecht naar Noordzee liep. Daarnaast lag toen direct westelijk van de motte de enige oversteekplaats over de Rijn in de verre omstreken. Hier lag, op de plek van de huidige Sint-Jansbrug en de Visbrug, een tolbrug die beide Rijnoevers via het uiterste puntje van de Hoge Waard met elkaar verbond. Vanuit de Burcht van Leiden kon men dus zowel de handelsroutes over water als over land controleren.

Van motte naar mottekasteel

De motte werd in de 10^e en 11^e eeuw nog diverse malen verhoogd. Vanwege de militaire functie van de motte werd er op de top rond het jaar 1000 een houten palissade, een aaneengesloten rij van in de grond geslagen palen, aangebracht. Hierdoor ontstond een vluchtplek voor mensen en hun vee tegen mogelijke belagers. Ook stond er toen een houten toren op de heuvel, waarvan tegenwoordig alleen nog het fundament resteert. Rond 1150 werd de motte nog een laatste keer verhoogd tot de huidige hoogte van ongeveer 11 meter. Op dat moment werd ook een dunne tufstenen ringmuur op de top van de motte gebouwd.

De huidige stenen ringmuur is rond 1205 om de tufstenen ringmuur heen gebouwd nadat deze tijdens de Loonse Successieoorlog grote schade had opgelopen. De ringmuur heeft een doornsnede van 35 meter. De muren zijn ruim 6 meter hoog en ongeveer 85 centimeter dik. Aan de binnenzijde is de burcht voorzien van diepe bakstenen spaarbogen, met daarboven een weergang met bovenop de ringmuur kantelen. In de muur zijn diverse schietgaten en nissen aangebracht. Aan de oostkant van de Burcht liep een gracht die liep van de Nieuwe naar de Oude Rijn. Deze gracht is al in de 17e eeuw gedempt zodat er een burchtheuvelpad langs de motte ontstond, het huidige Van der Sterrepad.

Onderwerp van strijd tussen de bisschop van Utrecht en de graaf van Holland

In de 10^e en 11^e eeuw was dit strategisch gelegen mottekasteel onderwerp van strijd tussen de Bisschop van Utrecht en de Graaf van Holland. In deze twee eeuwen veranderde de burcht van Leiden diverse malen van eigenaar, totdat hij rond 1100 definitief in bezit kwam van de graaf van Holland. Omstreeks die tijd werd Leiden door graaf Floris II van Holland tot hoofdstad van het baljuwschap Rijnland werd bestempeld.

Op nog geen 400 meter zuidwestelijk van de Burcht liet Floris II op de zuidelijke Rijnoever rond 1121 het grafelijk hof bouwen. Dit bestond uit de grafelijke woning (Huize Lokhorst – inmiddels afgebroken), een kapel (een voorganger van de huidige Pieterskerk), en het Gravensteen, een stenen vluchttoren of donjon. Tussen de Burcht en het grafelijk hof ontstond een marktplaatsje: Leiden. Ergens voor 1266 kreeg Leiden stadsrechten, en vanaf het midden van de 13^e eeuw werd begonnen met de aanleg van stadsgrachten en stadsmuren. In 1350 werd de stadsmuur uitgebreid, waardoor de Burcht van Leiden middenin de stad kwam te liggen. Hierdoor verloor de Burcht haar militaire functie.

Muntrecht Burcht van Leiden

Rond het midden van de elfde eeuw, toen de graven van Holland de Burcht weer eens een tijdje in hun bezit hadden, zijn er munten geslagen in de Burcht. Hiervan zijn er een aantal teruggevonden, waaronder in Rusland met de opschriften ‘Leitheri Burch’ en ‘Florentiuz’. Met het eerste opschrift wordt verwezen naar de Leidse Burcht, met het tweede opschrift wordt waarschijnlijk verwezen naar graaf Floris I, die van 1049-1061 graaf van Holland was. Dit toont aan dat er in die tijd al belangrijke marktactiviteit in Leiden waren.

Burggraaf van Leiden

Nadat de Burcht definitief in handen kwam van de graven van Holland stelden zij er een burggraaf aan. Aanvankelijk was burggraaf de functienaam van een grafelijk ambtenaar die optrad als burchtbewaker. Echter, in de loop van een aantal eeuwen werd de functie steeds invloedrijker en werd de burggraaf een erfelijke functie en adellijke titel.

Op haar toppunt bezat de burggraaf van Leiden het recht om de schout en schepenen van Leiden te benoemen en bezat hij daarnaast nog allerlei andere belangrijke rechten in de stad, zoals marktrechten en het recht op bieraccijnzen, maar ook rechten op de Rijn zoals visserijrechten en het recht van op- en aanwas in de Rijn. Hieraan kwam een eind na het beleg van Leiden in 1420, toen de toenmalige burggraaf Filips van Wassenaer de verkeerde kant had gekozen en hem al zijn ambten en rechten werden ontnomen. Slechts de titel burggraaf en de zeggenschap over de toen al lang krachteloze Burcht mocht hij houden.

Eigendom van de Stad Leiden: omvorming tot chique lusthof

De Burcht bleef daarna nog twee eeuwen in handen van afstammelingen van de familie Van Wassenaer. Op 17 april 1651 koopt de stad Leiden de Burcht, en de titel burggraaf, van hen voor 70.000 gulden. Eén van de in die tijd vier burgemeesters die gezamenlijk het stadsbestuur van Leiden vormden, ging de titel van burggraaf voeren. Pas na de afschaffing van de adellijke privileges in 1795 na de inval van het Franse revolutionaire leger in Nederland verdween de titel van burggraaf van Leiden.

De stad besloot een openbaar stadspark van de Burcht en kasteelomgeving te maken en investeerde in de periode 1653-1659 flink om het verwaarloosde burchtgebied om te vormen tot lusthof. Op de motte werden een doolhof, fontein, volière en hertenkamp gebouwd. De toegang tot de Burcht werd verplaatst van het westen naar de zuid-oostkant van de ringmuur. In eerste instantie was dit een klein poortje, maar deze werd later vervangen door de huidige grotere poort die verfraaid is met negen natuurstenen wapenstenen van Leidse Burgemeesters die de titel Burggraaf voerden. Er werd een steile trap tegen de motte aangelegd naar de toegang tot de Burcht en onderaan de trap verscheen de onderpoort, een sierlijk smeedijzeren hek met daarop acht wapenschilden van burgemeesters van Leiden. Voor de onderpoort werden twee laatgotische zuiltjes geplaatst.

Ook het voorterrein van de Burcht werd verfraaid. Aan het binnenplein werden een stadsherberg en een koetshuis gebouwd. Dit chique Heerenlogement was bedoeld voor de vele rijke lakenhandelaren die in die tijd Leiden aandeden. Daarnaast werd een fatsoenlijke toegangsweg aangelegd van de Burcht naar de Nieuwstraat voorzien van een zandstenen toegangspoort met ijzeren hek. Aan beide zijden van de toegangsweg werd een bijgebouw opgetrokken, die elk direct naast de toegangspoort voorzien werden van een toren bekroond met kantelen en een piramidedak.

Met uitzondering van de parkaanleg op het burchtterrein, ziet de Burcht van Leiden er tegenwoordig nog grotendeels net zo uit als na de in de 17^e eeuw doorgevoerde aanpassingen.