Kasteel Stein – Enige mottekasteel met intacte donjon

7 minuten leestijd

Kasteel Stein is een goed geconserveerde ruïne van een mottekasteel. Het ligt op de oostelijke helling van het Maasdal ten westen van het Limburgse dorp Stein. Het rond 1200 gebouwde kasteel bestaat uit een hoofdburcht, die gelegen is op een 9 meter hoge motte die deels is afgescheiden van de Maas helling, en een voorburcht. Deze zijn door een tussengracht van elkaar gescheiden en het geheel is omringd door een gracht. Daarmee is Kasteel Stein een unieke combinatie van een motte-, hoogte- en waterkasteel.

Kasteel Stein is het enige nog resterende mottekasteel van Nederland met een intacte donjon. Deze verdedigingstoren van mergel heeft ruim 3 meter dikke muren en is ongeveer 16 meter hoog. Met de Donjon als uitkijkpost kon men een eventuele vijand reeds van grote afstand zien naderen, zeker omdat vroeger het schootsveld niet belemmerd was door begroeiing. Nadat de hoofdburcht aan het begin van de 19e eeuw tot ruïne was vervallen, is er rond 1850 op de voorburcht een nieuw landhuis gebouwd.

Inhoudsopgave

Kasteel Stein – Unieke combinatie van abschnittsmotte en waterkasteel

Kasteel Stein is rond 1200 gebouwd in opdracht van Herman van Elsloo. Omdat Herman een oudere broer had kwam hij niet in aanmerking om het op steenworp afstand gelegen stamslot Elsloo te erven. Twee natuurlijke verdedigingsmiddelen bepaalden de keuze voor de locatie van het nieuwe mottekasteel: water en hoogte. Kasteel Stein ligt op ongeveer 10 meter hoogte op de oostelijke helling van het Maasdal, op de grens met het zijdal van de Putbeek. Dit beekje, dat parallel aan de Kapelbergweg loopt, wordt gevoed door vele bronnen hogerop in het dal. Het Putbeekdal is vlak bij het kasteel afgesloten met een dijk waardoor het water door de grachten van kasteel Stein stroomt.

Bovendien ligt het kasteel hoog op de uiterste punt van de landtong tussen het Maasdal en het Putbeekdal. Hier werd de, in eerste instantie houten, verdedigingstoren gebouwd. Vervolgens werd de toren van de landtong afgesneden door een ongeveer 30 meter brede gracht, zoals bij een abschnittsmotte. Met het grind uit de gracht werd de aldus ontstane heuvel waarop de toren is gebouwd eerst nog verder opgehoogd. Hierdoor is het in feite een hoogteburcht, alhoewel die normaal door een droge gracht zijn omgeven. Door de continue toestroom van water door de Putbeek naar de gracht van Kasteel Stein, is dit kasteel door een natte gracht omgeven en daarmee dus extra beveiligd.

kasteel stein limburg

Bovenste Slot – Donjon als hoogste punt van een tegen de motte gebouwde ringmuur

Rond 1300 werd de houten verdedigingstoren op de hoofdburcht, of Bovenste Slot, vervangen door een volledig uit mergel opgetrokken ronde donjon: de Witte toren. Deze donjon staat op natuurlijke grondlagen, 5 meter beneden de top van de heuvel, en steekt ongeveer 16 meter boven de motte uit. De Witte Toren heeft een doorsnee van 9,5 meter en muren die aan de voet 3,25 meter dik zijn. De toegang tot de donjon ligt 6 meter boven de heuvel en was bereikbaar via een wenteltrap in een verdwenen houten toren.

De Witte Toren vormde de kern van de later tegen de motteheuvel gebouwde veelzijdige keermuur rondom een binnenplein. Van de deze ringmuur, en de tegen de ringmuur gebouwde woonvertrekken, zijn alleen nog restanten aanwezig. De hoofdburcht is door een brede gracht gescheiden van de voorburcht en kon vroeger via een houten brug met ophaalbrug vanaf de voorburcht bereikt worden. De toegang tot de hoofdburcht kon bovendien afgesloten worden door de nog deels aanwezige toegangspoort in de ringmuur af te sluiten. Deze toegangspoort wordt geflankeerd door een rond 1625 gebouwde bakstenen toren, de Rode Toren. In de Rode Toren bevind zich de gevangeniskelder die nog voorzien is van de oorspronkelijke deur en slot.

De voorburcht – Entree via de heerlijkheid Valkenburg

De voorburcht, of Benedenste Slot, van het kasteel ligt zoals de naam al aangeeft lager dan de hoofdburcht. Van de originele voorburcht zijn slechts de mergelstenen funderingen uit rond 1300 overgebleven. De vierkante toegangspoort tot de voorburcht, de Witte Poort, gaf toegang tot de U-vormige voorburcht rond een binnenplaats. Merkwaardig genoeg was in de middeleeuwen deze toegangspoort, met een oppervlak van nog geen 5 bij 5 meter, een Valkenburgs leen.

Om de voorburcht te betreden moest men een brede gracht met ophaalbrug over. De katrollen van de vroegere ophaalbrug zijn nog steeds zichtbaar in de toegangspoort, alhoewel hier nu een vaste brug ligt. Het uit de zestiende-eeuw daterende poortgebouw is rond 1730 verhoogd tot een volledige toren gedekt met een mansardehelmdak. Sinds die tijd bevind zich boven de ingang het wapen van het geslacht Merode, de toenmalige eigenaar van Kasteel Stein.

Kasteel Stein.Voorburcht

Van voorburcht naar appartementencomplex

De laatste twee eeuwen is Kasteel Stein diverse malen verkocht. In 1828 koopt de familie Dejaer-Grisard het kasteel. De hoofdburcht was inmiddels tot ruïne vervallen, en daarom liet de weduwe Grisard rond 1850 de oostelijke dwarsvleugel van de voorburcht vervangen door een nieuw herenhuis, het Nieuwe Kasteel. Rond 1860, wanneer inmiddels de familie Wauters eigenaar is van het kasteel, wordt ook de westelijke dwarsvleugel van de voorburcht vervangen, nu door een nieuw koetshuis.

In 1921 wordt Kasteel Stein gekocht door de Congregatie van de Missionarissen van het Heilig Hart. Deze breiden de voorburcht verder uit met enkele gebouwen nodig voor de huisvesting van de missionarissen die er werden opgeleid. Na het vertrek van de paters in 1996 zijn de ruïne van het Bovenste Slot en het kasteelpark overgedaan op de gemeente Stein en later op de Stichting Het Limburgs Landschap. De gebouwen op de voorburcht zijn in 1997 verbouwd tot appartementen en zijn particulier eigendom.

Kasteelruïne als symbool van aardse zinloosheid

In het begin van de 19e eeuw is de omgeving van Kasteel Stein verfraaid met de aanleg van een romantisch kasteelpark in Engelse landschapsstijl. Het was een park vol hoogteverschillen, boomgroepen en verassingselementen, met de kasteelruïne als centraal ankerpunt. De ruïne fungeerde als vanitassymbool dat de tijdelijkheid en zinloosheid van het aardse visualiseerde. De donjon werd omgevormd tot belvedère, een uitkijktoren met zichtlijnen naar Hasselt en Maastricht.

In die tijd was het Bovenste Slot veel verder vervallen dan tegenwoordig. In de jaren dat de paters op het kasteel hebben gewoond zijn ze ook zeer actief geweest met de renovatie van de ruïne. Zij hebben de kasteelfundamenten blootgelegd, de gedempte tussengracht opnieuw uitgegraven en hebben op grote schaal reconstructie werkzaamheden aan de keermuur uitgevoerd.

Vrije Rijksheerlijkheid Stein heeft de meest intacte landweer van Nederland

De bewoners van Kasteel Stein waren ook leenman van de heerlijkheid Stein. De oudste zoon van Herman van Elsloo ging zich rond 1230 als eerste naar de heerlijkheid noemen, en veranderde zijn achternaam in van Stein. Kasteel en heerlijkheid gaan via vererving in de vrouwelijke lijn in 1390 over naar het geslacht Van Merwede en vervolgens Van Brederode, Van Heinsberg en Van Nassau-Dillenburg. In 1465 wordt het kasteel verkocht aan Herman van Bronckhorst-Batenburg. Herman sterft in 1520 en is begraven in een grafkelder in de Sint Martinuskerk in Stein, die afsloten is met Hermans’ grafzerk. Nadat het geslacht Bronckhorst-Batenburg in mannelijke lijn in 1641 uitstierf, ging het kasteel vervolgens via vererving over op de geslachten De Merode en Kinsky. Deze laatste hadden het kasteel en heerlijkheid tot het eind van de achtiende-eeuw in eigendom. De namen van de kasteelheren zijn nog terug te vinden in de straatnamen van de wijk Nieuwdorp in Stein.

Stein was vele eeuwen een Vrije Rijksheerlijkheid, een ministaatje dat rechtstreeks aan de Roomse Keizer verantwoording schuldig was. Het werd sinds ongeveer 1300 aan drie zijden omsloten door een landweer, een lange lijnvormig aarden verdedigingswal. De wallen waren dicht begroeid waardoor deze een hindernis vormden voor plunderende bendes en vee. Alleen aan de Maaszijde vormde de rivier een natuurlijke barrière. Deze landweer, De Wallen van Stein, zijn tegenwoordig nog voor de helft aanwezig en daarmee de meeste intacte landweer van Nederland. De landweer bestaat uit twee parallelle wallen van elk ongeveer zeven meter breed en 2 meter hoog met daartussen een open ruimte van vijf tot twaalf meter. Aan de buitenzijde worden beide wallen geflankeerd door droge gracht.

De naam van de wegen over de resterende delen van de Wallen van Stein, de Koeveldweg en Koestraat, wijst er op dat ze ook gebruikt werden voor de veedrift. De open ruimte tussen de wallen vormt een bovengrondse holle weg waarover het vee naar de gemeenschappelijke weidegronden ten oosten van Stein gedreven werd. Dat de Wallen van Stein niet verdwenen zijn zoals op zoveel ander plekken, komt mogelijk omdat er in de directe omgeving van Stein nog weinig bos aanwezig was. Vermoedelijk werden ze door de Steiner bevolking in stand gehouden om zich te voorzien van hout.

verrekijker

Bezienswaardigheden

  • Kasteel Stein (Nederhof 20)
    • Kasteelpark. Ligt rondom de grachten van Kasteel Stein en geeft een schitterend uitzicht op het ruïnecomplex en voorburcht. Het park is vrij toegankelijk.
    • De Hoge burcht van Kasteel Stein is niet vrij toegankelijk, maar vrijwilligers van de Stichting erfgoed Stein verzorgen er regelmatig rondleidingen.
    • De Voorburcht wordt particulier bewoond en is niet toegankelijk.
  • Herinneringen aan de Rijksheerlijkheid Stein. In Stein liggen nog diverse gebouwen en terreinen die doen herinneren aan de voormalige Rijksheerlijkheid.
    • Wallen van Stein. Restanten van de landweer van elk ongeveer 1 kilometer lang aan de Koeveldweg (zuidelijk deel van de landweer) en Koestraat (noordelijke deel van de landweer) op de grens van de voormalige heerlijkheid Stein.
    • Watermolen van Stein (Ondergenhousweg 15). Deze voormalige watermolen lag aan de achterzijde van een pachtboerderij uit 1729 grenzend aan het kasteelterrein. Deze banmolen was tot 1910 eigendom van de kasteeleigenaren en werd aangedreven door de Putbeek. Ten noorden van de boerderij lig een grote langwerpige Molenvijver waar water in werd opgevangen en bewaard. Tegenwoordig is brouwerij de Fontein in de gebouwen van dit watermolencomplex gevestigd.
    • Kapel Onze Lieve Vrouw of Maria in de Nood (Kapelbergweg 12). Kapel van baksteen met speklagen van mergel op 400 meter afstand van Kasteel Stein. De kapel werd reeds vermeld in het jaar 1400 en werd gebouwd door de Heren van Stein. In 1760 werd de kapel geheel vernieuwd en toegewijd aan Onze-Lieve-Vrouw.
    • Sint Martinuskerk (Wilhelminaplein 1). Rooms-katholieke kerk met toren van mergel uit ongeveer 1400. In het uit 1884 daterende schip, bevind zich de grafkelder van de heren van Stein, en een Grafzerk uit 1520 van Herman van Bronckhorst, een voormalige eigenaar van Kasteel Stein.
    • D’n Hoaf (Brugstraat 42). Voormalige pachtboerderij uit 1808 die werd gebouwd door de Rentmeester van landgoed Stein.
    • Zonput (tegenover Kapelbergweg 17). Dit is de laagste van de bronnen die de Putbeek voedt (put = bron). De Zonput ligt op 200 meter afstand van Kasteel Stein en werd eeuwenlang door de bewoners van het Kasteel gebruikt als drinkwaterbron en wasplaats.
    • Het Steinerbos (Stadhouderslaan 220). Het Steinerbos was eeuwenlang een onderdeel van het jachtgebied van de heren van Stein. In 1917 werd het gebied aangekocht door de toenmalige Staatsmijnen en ingericht als park en speeltuin voor de mijnwerkers en hun gezinnen. Ook tegenwoordig is het nog steeds een speeltuin.
    • Boswachterswoning Steinerbos (Steinerbos 1). Voormalige boswachterswoning die voorheen eigendom was van de eigenaren van landgoed Stein. Tegenwoordig is er een restaurant in gevestigd.
bike

Activiteiten

  • Wandelen
  • Fietsen
    • Fietsroute De Maaskanter (Nederhof 20). Rondrit (19 of 27 km) door de uiterwaarden van de Maas bij Elsloo, Stein en Urmond.
Eten en drinken

Eten & drinken

Overnachten

Overnachten

  • B&B
    • B&B de Das (Meerser Eindstraat 2).
    • B&B Bie Janssen (Raadhuisstraat 46, Elsloo).
  • Hotels
    • Ibis budget hotel Stein (Mauritsweg 140).
    • Hotel- en Restaurant Kasteel Elsloo (Maasberg 1, Elsloo).

Natuur & Landschap

Ruine Stein en het Kasteelpark zijn eigendom van het Limburgs Landschap. De inwoners van Stein vormden eeuwenlang een sterk agrarische gemeenschap. Dit veranderede in 1926 met de komst van de Staatsmijn Maurits, waardoor het dorpje sterk groeide. Daarna is in 1934 op nog geen 200 meter van Kasteel Stein het Julianakanaal gegraven, om het transport over de bij Stein sterk meanderende Maas te verbeteren. Vanuit het kasteelpark heb je een wijds uitzicht over de Maasvallei met haar uiterwaarden. Vier kilometer zuidelijker ligt, direct zuidelijke van kasteel Elsloo, Natura 2000 gebied Bunder- en Elslooërbos. Dit is een hellingbos met talloze bronnnen en beken en een rijke ondergroei van voorjaarsbloeiers.