Watermolen van Singraven – Driedubbele watermolen met unieke houtzaagmolen

Molen van Singraven – Eeuwenlang maalmonopolie

De Watermolen van Singraven staat aan het riviertje de Dinkel en is onderdeel van landgoed Singraven. De watermolen staat op nog geen 300 meter van Huis Singraven en wordt voor het eerste vermeld in 1448. Maar de watermolen is waarschijnlijk ouder. Singraven betekent namelijk ‘grote graven’ wat aangeeft dat er in de tijd van het ontstaan van Huis Singraven, voor het eerst vermeld in 1381, in de buurt grote menselijke graafarbeid verricht was. Waarschijnlijk verwijst dit naar het graven van de omvloed rondom de watermolen.

Landgoed Singraven ontstond vanuit een vroonhof dat eigendom was van de bisschop van Utrecht. In de eeuwen erna kwam Singraven door verkoop of vererving in handen van diverse families. Van groot economisch belang voor de watermolen waren de minder dan 6 maanden die Frederik van Twickel in 1505 eigenaar was van landgoed Singraven. Onderdeel van deze aankoop waren naast het landgoed ook de molenrechten van de toentertijd stroomopwaarts gelegen watermolen bij Beuningen en in het bijzonder de voorwaarde dat er bij Beuningen nooit meer een watermolen gebouwd mocht worden.

De Molen van Singraven was al de banmolen van de heerlijkheid Singraven maar met deze overeenkomst werd het gebied dat de watermolen bediende nog groter en resulteerde effectief in een lokale maalmonopolie. Hierdoor kon de molen uitgroeien tot een van de grootste watermolens van Twente. De watermolen vormde dan ook de belangrijkste inkomstenbron voor de eigenaren van het landgoed. Deze positie werd nog verder uitgebouwd door het starten van een jeneverstokerij en later een bakkerij bij de watermolen. Deze industriële activiteiten zijn inmiddels verdwenen.

Driedubbele watermolen met unieke houtzaagmolen

De Watermolen van Singraven is een complex van drie watermolens elk met een eigen onderslagrad van 5,5 meter. Het is naast de Oostendorper Watermolen de enige watermolen in Nederland met drie waterraderen. Elk van drie watermolen had een eigen functie: koren malen, hout zagen en olie persen. Alleen de eerste twee watermolens, die beiden op de oostelijke oever van de Dinkel staan, zijn nog in bedrijf. De op de westelijke oever gelegen oliemolen is rond 1900 buiten bedrijf gesteld en hiervan is alleen het waterrad nog over.

Van de overige twee raderen hoort het middelste rad bij de korenmolen en het oostelijke rad bij de houtzaagmolen. De rond 1893 opgerichte houtzaagmolen is de laatste nog werkende watergedreven houtzaagmolen van Nederland. De korenmolen en de houtzaagmolen bleven tot 1969 in bedrijf. Tegenwoordig laten vrijwilligers de molens nog regelmatig draaien.

Het watermolencomplex is door de eeuwen heen verschillende keren vernieuwd en verbouwd. De huidige watermolens dateren uit 1832 en hebben een natuurstenen onderbouw en een bakstenen bovenbouw met rode pannen. Bij deze herbouw werd het eerder aanwezige vakwerk, zoals te zien op het schilderij van de watermolen door Jacob van Ruisdael uit 1653, vervangen door steen.

Twee stuwen in de Dinkel – Maximaliseren van de waterenergie

De Watermolen van Singraven word aangedreven door het water van de Dinkel. Dit riviertje ontspringt in Noordrijn-Westfalen vanwaar het naar het noordwesten stroomt en met grote bochten door landgoed Singraven meandert. Kort voor de watermolen splitst de Dinkel zich in twee takken: de Bijdinkel en de Dinkel.

De aftakking van de Dinkel die hier ligt is met de hand gegraven omdat voor het efficiënt aandrijven van de watermolens een groter verval van de Dinkel nodig was. Al in de vroege middeleeuwen werd daarom een omvloed door een naastliggende zandrug gegraven waardoor het verval twee keer zo groot werd. Deze omvloed komt 1,5 kilometer stroomafwaarts weer samen met de Dinkel. Verwarrend genoeg heet de handgegraven omvloed tegenwoordig de Dinkel, terwijl de oorspronkelijke loop van de Dinkel de Bijdinkel heet.

Voor het verder vergroten van de waterkracht wordt het niveau van Dinkelwater met stuwen verder verhoogd. Hiertoe heeft landgoed SIngraven het zo genoemde stuwrecht, een recht dat al stamt uit de middeleeuwen.

Omdat de omvloed zich slechts 50 meter voor het watermolencomplex van de Dinkel afsplitst, wordt het rivierwater niet alleen opgestuwd met een stuw direct voor de watermolens, maar ook met een tweede stuw direct bij de aftakking van de Bijdinkel. In beide stuwen bevinden zich bedienbare schuiven waarmee de hoeveelheid rivierwater die via de beide Dinkeltakken stroomafwaarts stroomt gereguleerd kan worden. Deze twee stuwen hebben er voor gezorgd dat er bij de Watermolen van Singraven twee kolken liggen: een molenkolk direct achter de watermolens en een kolk achter de stuw in de Bijdinkel.

In 2021 is een kleine waterkrachtcentrale naast de stuw in de Bijdinkel aangelegd, waardoor de energie van het vallende water bij deze stuw niet langer verloren gaat maar gebruikt wordt voor het opwekken van stroom voor zo’n tachtig huishoudens.

Stuwwaterlandschap – Molendijk, Vloeiweiden en Rabatbossen

De stuwen in de Dinkel bij de Watermolen van Singraven zorgen niet alleen voor een hoger waterniveau van de Dinkel bij de watermolens, maar ook voor een hogere waterstand in een gebied kilometers stroomopwaarts. Om de boerderijen in het noordoostelijk deel van het landgoed tegen wateroverlast te behoeden is rond 1450 de Molendijk aangelegd, die ongeveer 1 meter hoger ligt dan de omgeving. Deze oude toegangsweg tot het landgoed is voorzien van laanbeplanting met linden.

Zuidelijk van de Molendijk heeft men met de hogere waterstand leren leven. Hier liggen vloeiweiden die periodiek overstromen waarbij voedselrijk slib uit de Dinkel de weilanden bemest. De bossen die hier liggen staan op rabatten, langwerpige ophogingen tussen greppels, zodat overtollig water snel kan worden afgevoerd.