Gevoed door de heroïsche Elfstedentocht, is de algemene gedachte dat Friesland elf middeleeuwse steden heeft. Maar is dit wel zo? Zijn het er niet twaalf (Berlikum), of stiekem zelfs dertien (Gryn)? Van de nog bestaande historische Friese steden is vestingstadje Sloten de kleinste. Daarnaast kent Friesland twee ‘nieuwe steden’, veenkanaaldorpen die na een groeispurt in de twintigste eeuw tegenwoordig meer dan 25.000 inwoners hebben en waarnaar als stad verwezen wordt; Drachten en Heerenveen.
In het waterrijke Friesland was tot in de negentiende eeuw transport over water vele malen sneller, en daarmee belangrijker, dan over land. Alle Friese steden zijn dan ook ontstaan langs vaarwateren zoals de Zuiderzee, de Middelzee, en goed bevaarbare getijdegeulen, rivieren en kanalen.
De historische steden ontstonden op, van terpen voorziene, natuurlijke verhogingen langs deze wateren, zoals oever-, kwelder- en stuwwallen. Deze historische steden lagen op locaties met een open verbinding met de Noordzee, met zijn belangrijke Europese handelsroutes, waardoor ze tot bloei konden komen.
Top 15 – De kleinste steden van Friesland
- Gryn of Grint (Waddeneiland). In 1287 in de golven verdwenen stad op het, tegenwoordig veel kleinere, midden in de Waddenzee gelegen onbewoonde eiland Griend.
- Sloten (Zuidwest-Friesland). Kleinste vestingstad van Nederland met 675 inwoners.
- Hindeloopen (Zuidwest-Friesland). Historische havenstad aan het IJsselmeer met 795 inwoners.
- Stavoren (Zuidwest-Friesland). Historische havenstad aan het IJsselmeer met 870 inwoners.
- Berlikum (Noordwest-Friesland). Historische stad op langgerekte handelsterp aan de voormalige getijdegeul het Ried met 2.545 inwoners.
- IJlst (Zuidwest-Friesland). Historische handelsstad aan beide zijden van het riviertje de Oude Ee met 2.915 inwoners.
- Workum (Zuidwest-Friesland). Historische havenstad aan het IJsselmeer met 4.285 inwoners.
- Bolsward (Zuidwest-Friesland). Historische handelsstad op drie terpen, in het grensgebied tussen de voormalige zeearmen de Middelzee en de Marne, met 9.920 inwoners.
- Franeker (Noordwest-Friesland). Historische handelsstad rond een kerkterp met 12.705 inwoners, bij de verbinding van verschillende goed bevaarbare, later gekanaliseerde, getijdegeulen.
- Dokkum (Noordoost-Friesland). Vestingstad op een hoge terp met 13.040 inwoners, aan de goed bevaarbare getijdegeul het Dokkumer Grootdiep.
- Harlingen (Noordwest-Friesland). Historische havenstad aan een goed bevaarbare getijdegeul door de Waddenzee met 14.950 inwoners.
- Heerenveen (Zuidoost-Friesland). ‘Nieuwe stad’ met 31.070 inwoners ontstaan bij het kruispunt van twee veenkanalen.
- Sneek (Zuidwest-Friesland). Historische handelsstad met 33.185 inwoners midden in een veenweidegebied, die in de middeleeuwen de belangrijkste zuivelstad van Friesland was.
- Drachten (Zuidoost-Friesland). ‘Nieuwe stad’ met 45.235 inwoners ontstaan aan beide zijden van het tot kaarsrecht veenkanaal vergraven riviertje de Dracht.
- Leeuwarden (Leeuwarden). Historische handelsstad, en hoofdstad van Friesland met 91.125 inwoners. Leeuwarden is ontstaan op drie terpen bij een inham van de voormalige Middelzee.
De kleinste steden van Friesland zijn gerangschikt op het aantal inwoners in de woonkern van deze steden.
Het verhaal van de historische steden van Friesland
Het ontstaan van steden in middeleeuws Friesland is een geval apart. Terwijl in het grootste deel van Nederland steden ontstonden doordat ze in de middeleeuwen stadsrechten van de landsheer ontvingen, is dit niet het geval met de Friese steden.
Friesland behoorde tot 1498 tot ‘De Friese Vrijheid’, een zelfstandige gebied waar feodale instellingen bijna geheel ontbraken. Hier ontstonden steden veelal doordat welvarende handelsnederzettingen zichzelf steeds meer stedelijke privileges toe-eigenden. Dit werd gedoogd door het bestuur van de gouw, het deelgebied waar zo’n nederzettingen toe behoorde. In de loop der tijd werd dan naar zo’n zelfbenoemde stad in officiële documenten verwezen als zijnde een stad, en met deze erkenning ‘ontstond’ de stad ook officieel. In enkele gevallen, zoals Stavoren, werden de stadsrechten later alsnog bekrachtigd door de landsheer, of zelfs de Rooms-Duitse keizer.
Van de twaalf nog resterende middeleeuwse Friese steden is Sloten met 675 inwoners de kleinste stad. De nummer twee en drie, Hindeloopen en Stavoren, zijn met respectievelijk 795 en 870 inwoners, niet heel veel groter.
In deze historische steden is veel moois bewaard gebleven. De zes woonplaatsen met de hoogste monumentendichtheid van Friesland, behoren allen tot de historische ‘Friese elf steden’; Leeuwarden, Harlingen, Dokkum, Franeker, Sneek en Bolsward. Ook de Elfsteden stadjes Sloten, Workum, IJlst en Hindeloopen behoren tot de mooiste historische steden en dorpen van Friesland.
Opmerkelijk genoeg behoort Elfstedenstad Stavoren niet tot de mooiste historische steden en dorpen van Friesland. Stavoren was rond 1200 de belangrijkste internationale handelsstad van Nederland. Maar na Stavorens economische teloorgang in de loop van de achttiende eeuw, ís een groot deel van haar historische binnenstad afgebroken. Tegenwoordig staan er in de historische kern van Stavoren slechts drie rijksmonumenten en is dit stadje zelfs geen beschermd stadsgezicht.
