Landgoed Klooster Ter Apel – Stadslandgoed met de oudste bossen van Nederland

Klooster Ter Apel – Enclave in de bossen

Klooster Ter Apel is rond 1465 gesticht rondom een kloosterhof, een binnentuin, en bevind zich in het uiterste zuidoosten van Groningen. Het staat op een brede beboste zandrug, in de middeleeuwen één van de weinige landroutes tussen Münster (D) en de stad Groningen door het ondoordringbare Bourtangermoeras, toen het grootste hoogveencomplex van Noordwest-Europa.

Klooster Ter Apel lag niet alleen relatief hoog en droog tussen twee uitlopers van dit moeras, het is ook omsloten door twee riviertakken van de van zuid naar noord stromende veenrivier de Ruiten Aa. Deze 500 meter ten noorden van het klooster weer samenvloeiende riviertakken omsloten niet alleen het klooster, maar ook een vruchtbaar akkergebied. Klooster Ter Apel was dan ook onderdeel van een eens zelfvoorzienende landbouwenclave, dat samen met diverse boerderijen, akkers en weilanden, door de Kloosterbossen wordt omsloten. Daarbuiten lag in het verleden het Bourtangermoeras.

Stad Groningen – Drie eeuwen eigenaar van Landgoed Klooster Ter Apel

Rondom het klooster bezat de rooms-katholieke kloosterorde van het Heilig Kruis, die Klooster Ter Apel stichtte, in de middeleeuwen grote hoeveelheden grond. Oorspronkelijk was ongeveer de helft van dit eens ongeveer 1.800 hectare grote landgoed hoogveengebied en de andere helft bos en landbouwgrond.

Als gevolg van de Tachtigjarige Oorlog en de Reformatie veranderde er veel voor Klooster Ter Apel. Na 1561 veranderden klooster, bijgebouwen en landgoed diverse malen van eigenaar. Bovendien stierven na de reformatie de kloosterlingen langzaamaan uit waarna het kloostercomplex voornamelijk dienst deed als doorgangshuis voor passerende reizigers en als opvanghuis voor armen, zieken en ouderen.

In 1594 sloot het voorheen Spaansgezinde Groningen zich aan bij de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Daarna werden katholieke bezittingen geconfisqueerd door de calvinisten. Zo kwamen grote delen van het Bourtangermoeras in handen van de Stad Groningen. In 1619 kocht de Stad Groningen bovendien Landgoed Klooster Ter Apel met klooster, bijgebouwen en landerijen.

De Stad Groningen bleef tot de tweede helft van de twintigste eeuw eigenaar van landgoed en klooster. Daarna zijn grote delen van het landgoed verkocht (stadsboerderijen en akkerlanden) of overgedragen aan de Nederlandse Staat. Sinds 1961 beheert Staatsbosbeheer de bossen van Ter Apel.

Exploitatie Landgoed Klooster Ter Apel door de Stad Groningen

Voordat de Stad Groningen eigenaar van het landgoed werd, werden de uitgestrekte landerijen en grote veestapel beheert door de prior bijgestaan door kloosterbroeders. Echter, het werk dat dit met zich meebracht was te veel voor hen. Daarom besloot het stadsbestuur van de Stad Groningen in 1637 om de landbouwgronden met boerderijen te verdelen over zeven kloostererven die in erfpacht werden uitgegeven.

Met de hoogveengebieden op het landgoed deed de Stad Groningen de eerste eeuwen niet veel. De Stad bezat andere hoogveengebieden waar turf veel rendabeler gewonnen kon worden. Daarnaast vormde het ondoordringbare Bourtangermoeras in de grensstreek van Groningen en Drenthe met Duitsland, eeuwenlang een natuurlijke barrière tegen invallen uit het oosten. Het hoogveen op het landgoed had dan ook een belangrijke functie als militaire verdedigingslinie.

De exploitatie van de bossen op het Landgoed Klooster Ter Apel nam de Stad Groningen zelf ter hand. De Stad stelde daarvoor een commandeur aan op het landgoed. Deze commandeur had een gecombineerde functie als militair, politiecommandant en rentmeester. Hij beschikte over vier soldaten om (i) de op het landgoed gelegen landroute door het Bourtangermoeras, één van de weinige begaanbare doorgangen door dit gigantische moeras, te controleren, (ii) de grenzen met Duitsland en Drenthe (beide op 2,5 kilometer van het klooster) in de gaten te houden, en (iii) bedelaars tegen te houden en stropers op te pakken. Daarnaast was de commandeur de rentmeester van het landgoed, die het namens de Stad Groningen beheerde. Vanwege de grote eikenbossen die de Stad Groningen had laten aanplanten, was de commandeur in de praktijk vooral rentmeester.

Kloosterbossen Ter Apel – Eeuwenoud productiebos

De Kloosterbossen op Landgoed Klooster Ter Apel behoren tot de oudste bossen van Nederland. Al vanaf het jaar 800 is er in dit gedeelte van Groningen altijd bos aanwezig geweest. Van de huidige Kloosterbossen komen het Meebos en het Roelagerbos voor Nederlandse begrippen het dichtst in de buurt van een oerbos, waar een deel van de bomen afstammen van het oorspronkelijke natuurlijke bos. Beide bossen bezitten een grote biodiversiteit.

Na de stichting van Klooster Ter Apel werd met inzet van lekenbroeders al aan kleinschalige bosbouw gedaan. Nadat de Stad Groningen eigenaar was geworden van het landgoed, liet het er diverse eikenbossen aanplanten op rabatten, langwerpige ophogingen met daartussen greppels. Deze productiebossen werden tot ongeveer 1900 beheerd als hakhoutbos met als voornaamste functie (i) de winning van eikenschors voor de productie van eek, een looistof voor de productie van leer, en (ii) de productie van bouwhout voor woningen in de stad Groningen. Later, in de negentiende eeuw, zijn er ook nog enkele naaldboombossen rondom het klooster aangeplant.

Grootschalige ontginning hoogveengebieden – Brandstof en Voedsel voor de stad Groningen.

De hoogveengebieden op Landgoed Klooster Ter Apel waren onaantrekkelijk voor de commerciële productie van turf. Ze bezaten een relatief dun veendek en lagen ver van de stad Groningen en de toen bestaande turfvaarten in vergelijking met andere hoogveengebieden in het bezit van de Stad Groningen. Voor de negentiende eeuw vond er dan ook enkel wat kleinschalige randvervening plaats op het landgoed voor de productie van turf voor lokaal gebruik en de ontsluiting van kleine percelen landbouwgronden.

Pas rond 1857 werd er gestart met de grootschalige vervening van het hoogveen. Toen waren veel van de andere Groninger hoogveengebieden nagenoeg leeg en was het Stadskanaal inmiddels verlengd naar het zuidoosten met het Ter Apelkanaal.

Voor de vervening van de hoogveengebieden op het landgoed verhuurde de Stad Groningen hoogveenpercelen aan particuliere verveners tegen een relatief lage huur. De Stad had namelijk niet alleen behoefte aan turf, maar wilde ook de aanleg van nieuwe landbouwgronden stimuleren. Voedsel was toen schaars en grote delen van de stedelijke bevolking leden honger of hadden gezondheidsproblemen vanwege het eenzijdige voedsel dat zij aten: vooral aardappelen.

De pachters van de hoogveenpercelen kregen het recht om het veen af te graven, maar hadden ook de plicht om de vrijgekomen grond in cultuur te brengen tot landbouwgrond. Tussen de akkers werden zogenaamde stadsboerderijen gebouwd. Deze werden samen met de akkers door de Stad Groningen verpacht en zijn later verkocht. Tot na de Eerste Wereldoorlog is er turf gestoken op Landgoed Klooster Ter Apel.

Van Klooster naar Buitenplaats

Nadat de Stad Groningen eigenaar was geworden van het kloostercomplex, werd op de plaats van het oostelijk van het klooster gelegen middeleeuwse bak- en brouwhuis een moderne Commandeurswoning met logement en koetshuis gebouwd. Hier woonde de commandeur met vier soldaten.

In het gebouw moest altijd één kamer, de commandeurskamer, vrij worden gehouden voor de wethouder van Stadsbezittingen. Deze en andere bestuurders kwamen regelmatig vanuit de stad Groningen naar het landgoed om de bossen, kanalen en landbouwgronden te inspecteren, maar konden niet op één dag heen en terug reizen. Hierdoor kreeg de Commandeurswoning ook een beperkte logement functie dat later zou uitgroeien tot de volwaardige hotelfunctie die het complex nu heeft. Om hun verblijf, en dat van de rentmeester, te veraangenamen werd bovendien een landschappelijk park, het Wandelbos, ten noordoosten van het Boschhuis aangelegd.

Het statige Boschhuis en het middeleeuwse plattelandsklooster vormen nog altijd het hart van de bosenclave in het oude bosgebied ten oosten van Ter Apel.