Schokland – Eiland op het droge

7 minuten leestijd

Schokland is een voormalig eiland dat is opgenomen in het nieuwe land van droogmakerij Noordoostpolder. Dit voormalige eiland is nog altijd goed herkenbaar in het tekentafellandschap van deze polder. Dit is bereikt door het accentueren van de voormalige kustlijn van, het iets hoger gelegen, Schokland met een boomgordel met daarbuiten een zone met natte graslanden, een walhalla voor weidevogels.

Schokland lag in de Zuiderzee die eeuwenlang delen van de slappe veengrond van dit laaggelegen veeneiland afsloeg. Om zich te wapenen tegen het water, woonden de Schokkers op een viertal terpen en legden ze dijkjes aan. Maar dit bleek onvoldoende bescherming tegen de vele stormvloeden.

Door de afnemende agrarische productie op het eiland leden de Schokkers vooral ’s-winters bittere armoede. Bovendien was het onderhoud van de dijkjes en paalschermen rondom het eiland zeer kostbaar. Daarom werd Schokland in 1859 ontruimd en gingen de 650 Schokkers in andere Zuiderzeedorpen wonen.

Schokland is een beschermd dorpsgezicht en staat op de UNESCO werelderfgoedlijst . Het is een uniek ‘eiland op het droge’. Bovendien bevat de bodem van Schokland en haar directe omgeving een uitgebreid archeologisch bodemarchief. Deze laat zien hoe de mens, die hier tienduizend jaar onafgebroken woonde, omging met het water. Daarmee staat Schokland symbool voor de nooit aflatende strijd van de Nederlanders tegen het water.

Tegenwoordig bestaat het 150 hectare grote voormalige eiland grotendeels uit natuur en een weids veenweidegebied. Ook zijn er een museum en bezoekerscentrum gebouwd, om het eeuwenoude verhaal van het leven met water inzichtelijk te maken.

Schokland – Veeneiland gevormd door stormvloeden

Schokland is ontstaan op het restant van een stuwwal uit de voorlaatste ijstijd, waar ook Texel, Wieringen, Urk en Vollenhove op liggen. Deze lage stuwwal was onderdeel van, en bedekt door, een groot veengebied dat zich bevond op de plek van het huidige IJsselmeer.

Door stormvloeden en overstromingen werd dit veengebied in de middeleeuwen grotendeels weggeslagen. Na de Allerheiligenvloed van 1170 ontstond er de Zuiderzee, een binnenzee in open verbinding met de Noordzee. Deze zee breidde zich steeds verder uit ten koste van het veenland. Zo werd het schiereiland Schokland, dat tot ongeveer 1450 nog vast zat aan Overijssel, een eiland in de Zuiderzee.

Middelbuurt

Schokland was in eerste instantie een vele malen groter eiland dan het smalle strookje land (4,5 bij 0,5 kilometer) dat er bij het droogvallen van de Noordoostpolder nog van over was. Door de slappe veengrond was dit veeneiland een makkelijke prooi voor de zee. De boeren die er woonden beschermden zich tegen het water door het opwerpen van terpen en dijkjes. Maar dit kon niet verhinderen dat de Zuiderzee voortdurend delen van het eiland afknabbelde. Het dwong de Schokkers om telkens opnieuw terpen en dijkjes op te werpen en te verhuizen, om te ontkomen aan de zee. Later werd bijna het hele eiland omringd door paalschermen, maar ook dit bood onvoldoende bescherming tegen de zee.

Schokland – Toevluchtsoord voor schepen in nood

Door de stormvloeden en overstromingen nam de agrarische bedrijvigheid op Schokland door het landverlies steeds verder af. De Schokkers gingen zich daarna steeds meer op de handelsvaart en vooral op de visserij toeleggen.

Schokland was echter ook belangrijk voor de zeevaart over de Zuiderzee. Het was het een toevluchtsoord tijdens westerstormen, waar schepen voor anker gingen aan haar beschutte oostzijde, waar dan ook de dorpsterpen lagen. Hierdoor werden handel en scheepvaart steeds belangrijkere bronnen van bestaan.

Schokland kreeg een economische impuls nadat Amsterdam in 1660, toen het één van de grootste handelssteden ter wereld was, de hoge heerlijkheid ‘Urk en Emmeloord’ kocht. Deze heerlijkheid omvatte het noordelijke deel van het eiland Schokland en het eiland Urk. De zuidelijke helft van Schokland was de heerlijkheid Ens, dat behoorde tot Overijssel en werd bestuurd vanuit IJsselmuiden. Nadat aan het eind van de zeventiende eeuw de Gouden Eeuw ten einde kwam, ging het weer slechter met Schokland.

Ontruiming van Schokland – Eind aan de bittere armoede

Stormvloeden, overstromingen en landafslag bleven ook in de achttiende en negentiende eeuw een bedreiging voor de Schokkers. Bij de stormvloed van 1825 kwam zelfs het hele eiland onder water te staan en werden er tientallen huizen vernietigd. Maar problematischer nog was dat er op het eiland, vooral in de winter wanneer de visserij en landbouw vrijwel stil lagen, bittere armoede werd geleden. Geld om brandstof en voldoende voedsel te kopen was er vaak niet, en bovendien moesten deze goederen over de Zuiderzee worden aangevoerd, waardoor ze extra duur waren.

Op het vasteland werden daarom zelfs inzamelingsacties gehouden voor de noodlijdende bevolking van Schokland. De slechte leefomstandigheden van de Schokkers verkregen zo landelijke bekendheid. Daarnaast werden de onderhoudskosten van de dijkjes en paalschermen steeds hoger. Daarom werd in 1858 per Koninklijk Besluit van Koning Willem III besloten dat de Schokkers het eiland moesten verlaten. Zij kregen een ruime schadeloosstelling als zij hun (houten) huizen afbraken en naar elders verplaatsten. In 1859 verhuisden de ruim 650 inwoners van Schokland, grotendeels naar plaatsen aan de Zuiderzeekust zoals Kampen, Vollenhove, Volendam en Urk. Slechts de net gebouwde Enserkerk met aangebouwde pastorie (1834) en de Haven van Emmeloord (1839) bleven gespaard van afbraak.

Haven.OudEmmeloord

Na de ontruiming, bleef Schokland haar functie voor de scheepvaart op de Zuiderzee behouden. De haven van Emmeloord deed nog lang dienst als vluchthaven voor schippers in nood en als marktplaats voor vissers en handelaren. Er mochten dan ook enkele functionarissen van Rijkswaterstaat, zoals de havenmeesters en de lichtwachter, op Schokland blijven wonen. Voor deze ambtenaren en hun gezinnen werden later nieuwe woningen gebouwd op de woonterp Oud-Emmeloord, bij de daar aanwezige vuurtoren en misthoorn, zoals de nog bestaande bakstenen lichtwachterswoning uit 1901.

Schokland was onderdeel van het landschapsontwerp voor de Noordoostpolder

Toen de Noordoostpolder werd aangelegd, werd Schokland in het nieuwe land opgenomen. In 1942 viel deze polder droog en was het eiland omgeven door land. Daarna werden op het voormalige eiland vier grote wederopbouw boerderijen gebouwd.

Schokland werd in het landschapsontwerp van de nieuwe polder opgenomen en kreeg grotendeels een agrarische functie. De keileemzone aan de noordwestzijde van het voormalige eiland, een restant van de stuwwal waarvan de gevarieerde bodem minder geschikt was voor akkerbouw, werd ingericht als productiebos en beplant met naaldbomen, het huidige Schokkerbos. De contouren van het voormalige eiland werden geaccentueerd door een rondgaande beplanting. Hierdoor is het voormalige, iets hoger gelegen, langgerekte eiland nog altijd goed zichtbaar in het veld.

In het begin stak Schokland 3-4 meter boven de omgeving uit, maar door inklinking is de bodem er inmiddels ongeveer 1,5 meter gedaald. Om de inklinking van de veengrond tot stilstand te brengen, en om het hier aanwezige archeologische bodemarchief te behouden, zijn landbouwgronden in de directe omgeving van het voormalige eiland in 2004 uit productie gehaald. Daar wordt een hoger grondpeil gehandhaafd en hier ligt nu een bufferzone met drassig grasland.

Werelderfgoed – Schokland als symbool van de strijd van Nederlanders tegen het water

Schokland en omgeving staan sinds 1995 op de werelderfgoedlijst van UNESCO. Dit is een lijst van meer dan 1200 locaties in de wereld met cultureel en/of natuurlijk erfgoed die van unieke en universele waarde zijn voor de mensheid, zoals de Chinese Muur, de Eiffeltoren en de Galapagoseilanden.

Schokland heeft haar plaatsing op deze prestigieuze lijst te danken aan het feit dat hier de sporen van de strijd die de Nederlanders al eeuwenlang voeren tegen het water nog in overvloed aanwezig zijn. Deze zijn enerzijds nog steeds zichtbaar door de combinatie van het voormalige eiland Schokland, met haar grillige vorm, en terpen en dijken, in het strakke tekentafellandschap van de nieuwe (Noordoost-)polder. Anderzijds bevinden zich in de bodem vele archeologische schatten, waaronder dijkjes, huisterpjes, grafvelden, houten bouwwerken en scheepswrakken. Deze ongeveer 1.600 archeologische vindplaatsen op en rond Schokland geven een vrij compleet beeld van 10.000 jaar van continue bewoning van dit gebied en het leven met water, de langste bewoningsgeschiedenis van Nederland. Uniek zijn de 4000 jaar oude voetafdrukken van een volwassene en een kind, één van de oudste voetafdrukken van Europa.

Fundament.Kerk.Zuidpunt

Mede door haar plaatsing op de UNESCO werelderfgoedlijst ontvangt Schokland veel bezoekers, waaronder veel buitenlanders. Maar het voormalige eiland is ook geliefd bij natuurliefhebbers en wandelaars. Om het eeuwenoude verhaal van het leven met water inzichtelijk te maken, zijn er een museum en een archeologische tentoonstelling ingericht en zijn er enkele gebouwen, en zelfs een Schokkers dorpje, gereconstrueerd.

verrekijker

Bezienswaardigheden op Schokland

  • Woonterpen. De inwoners van Schokland woonden op een vier vrij lage, langgerekte, terpen. De zuidelijkste drie lagen in de heerlijkheid Ens, de noordelijkste terp in de heerlijkheid Urk en Emmeloord. Van noord naar zuid;
    • Noorderbuurt of Oud-Emmeloord met;
      • Haven Emmeloord. In 1984 gereconstrueerde haven. Haar voorganger fungeerde na de ontruiming van 1859 als vluchthaven en was na 1942 een ‘haven op het droge’.
      • Lichtwachterswoning (Vluchthavenpad 1, Schokland). Woning uit 1901 als dienstwoning voor de eerste havenmeester annex lichtwachter.
      • Vuurtoren Emmeloord. Replica uit 2007 van het originele stalen havenlicht uit 1914 naast de Lichtwachterswoning.
      • Misthoorngebouwtje. Vanuit dit vierkante gebouwtje (1922) werd de misthoorn, die zich bovenop het dak bevond, bediend.
    • Middelbuurt of Molenbuurt met;
      • Enserkerk (Middelbuurt 3, Schokland). Hervormde kerk uit 1834, tegenwoordig evenementenlocatie. De kerk werd gebouwd ter vervanging van de Ensenerkerk op de Zuidpunt.
      • Ijsloperschuur (Middelbuurt bij 3). Houten schuur (1859) waarin de ijsloper, een open platte boot voorzien van glij-ijzers, die gebruikt werd als in de winter de Zuiderzee dichtgevroren was, stond.
      • Houten huizen in Zuiderzeestijl. Replica’s uit rond 1980. Huizen in Zuiderzeestijl worden gekenmerkt door hun extreem kleine oppervlakte (ongeveer 40 m2).
    • De Zuidert of Zuiderbuurt. Voormalige woonterp waarop voor de ontruiming 25 woningen stonden. Tegenwoordig staan op de terp de contouren van een huis (kunstwerk) en een gerestaureerde waterput.
    • Zuidpunt met;
      • Gereconstrueerde fundering Ensener kerk, een zaalkerk uit de veertiende eeuw.
      • Gereconstrueerde fundamenten vuurtoren. Op deze locatie bevond zich al in 1618 een vuurbaak, later vervangen door een vuurtoren die tijdens de stormvloed van 1825 werd vernield. Datzelfde jaar werd er een ronde stenen vuurtoren gebouwd. Deze werd in 1856 vervangen door een iets hogere ijzeren vuurtoren die na de drooglegging van de Noordoospolder is afgebroken.
bike

Activiteiten op Schokland

Eten en drinken

Eten & drinken op Schokland

Overnachten

Overnachten

Op Schokland zijn geen overnachtingsmogelijkheden, maar wel in de nabijgelegen dorpen Nagele, Ens en Emmeloord.

Landschap & Natuur op Schokland

Het lichtglooiende voormalige eiland Schokland ligt te midden van het vlakke polderlandschap van de Noordoostpolder. De kustlijn van het voormalige eiland is zichtbaar gemaakt door een rand van bomen en struiken, met daaromheen een strook natte graslanden waar diverse soorten weidevogels broeden, zoals kievit en grutto. Ook komen er diverse amfibieën voor, zoals de rugstreeppad.

Langs de westkant van het voormalige eiland Schokland ligt het Schokkerbos (85 hectare). Na de inpoldering van de Noordoostpolder kreeg bijna alle grond een landbouwfunctie, maar de gevarieerde bodem van het Schokkerbos, die bestaat uit klei, keileem en veen, was minder geschikt voor akkerbouw. Daarom werden er aanvankelijk naaldbomen aangeplant voor de houtproductie, maar inmiddels is het Schokkerbos een gemengd bos met loofbomen als eik en es.

De keileem en het veen zorgen voor een ongelijkmatige en trage groei van de bomen. Hierdoor is het Schokkerbos extra rijk aan varens, paddenstoelen en mossen: naast 75 mossoorten zijn meer dan 350 soorten paddenstoelen aangetroffen, waarvan er circa 30 zeldzaam tot zeer zeldzaam zijn. Ook leven er roofvogels zoals havik, buizerd, sperwer en ransuil, veel soorten zangvogels, boommarters en reeën.