’s-Graveland is een bijna volmaakt rechthoekige plaats die voor meer dan 90% bedekt is met in totaal 12 buitenplaatsen. Het is een van de dorpen met de meeste buitenplaatsen van Nederland. ‘s-Graveland is in 1634 ontstaan nadat er in opdracht van een groep rijke kooplieden uit Amsterdam een polder was aangelegd op dit grensgebied van laagveen en woeste zandgronden. Nadat het land was ontgonnen werden de langwerpige kavels verloot onder de participanten.
In de eeuwen erna ontwikkelde het gebied zich tot een buitenplaatsenlandschap. Bijna het gehele grondgebied van ’s-Graveland is een beschermd dorpsgezicht met de statige landhuizen in een parkachtige omgeving binnen de lange rechte lijnen van de oorspronkelijke kavels. In de landschappelijke tuinen liggen ommuurde moestuinen, theekoepels, oranjerieën en andere voor buitenplaatsen karakteristieke gebouwen. Hieronder bevind zich buitenplaats Trompenburgh, één van de mooiste historische buitenplaatsen van Nederland die in de top 100 van meest waardevolle Nederlandse rijksmonumenten staat.
Inhoudsopgave
- Het Verhaal van ‘s-Graveland
- Wat is er te Zien en Doen in ‘s-Graveland?
- Eten en Drinken in ‘s-Graveland
- Overnachten in ‘s-Graveland
- Natuur & Landschap in ‘s-Graveland
- Lees alles over ‘s-Graveland
‘s-Graveland – Gooise vrije boeren delven het onderspit
’s-Graveland ligt midden in Het Gooi, de noordelijke uitloper van de Utrechtse Heuvelrug. Aan het einde van de dertiende eeuw had graaf Floris V het gebruiksrecht van de onontgonnen Gooise gronden aan haar vrije boeren gegeven. Deze vrije boeren, in het Het Gooi erfgooiers genaamd, hadden zich georganiseerd in een marke waar ze onderling afspraken hoe de gezamenlijke gronden te gebruiken. Daarnaast bleef ’s-Graveland door de graven van Holland in gebruik als jachtgebied.
Alhoewel het gezamenlijk gebruiksrecht bij de erfgooiers lag, was de staat formeel eigenaar van de gronden. In 1625 gaven de Staten van Holland en West-Friesland een octrooi (het alleenrecht) aan Jan Ingel, rentmeester van de heerlijkheid Ankeveen, en zes invloedrijke Amsterdammers om een stuk grond van 550 hectare in Het Gooi te ontginnen. De Staten hadden, niet tegenstaande wat was vastgelegd in het regelement, hier niet vooraf de instemming van de erfgooiers voor gevraagd. Dit resulteerde in een conflict waarna de erfgooiers de ontginningswerkzaamheden vervolgens jarenlang saboteerden. Uiteindelijk stuurden de Staten soldaten naar het gebied om de erfgooiers te dwingen akkoord te gaan. Pas in 1634 komt men tot overeenstemming en konden de ontginningswerkzaamheden worden afgerond.
‘s-Graveland – Verloting van 27 identieke langwerpige kavels
Het ontgonnen concessiegebied ligt op de overgang van laagveen in het westen naar zandgronden in het oosten. Hier werd een rechthoekige polder aangelegd van 1,3 bij 4 kilometer. Aan de oostgrens werd een scheidingswal tegen zandverstuivingen vanuit Het Gooi opgeworpen, en langs de westgrens werd ten behoeve van de afwatering, en de afvoer van zand, de ’s-Gravelandsche vaart gegraven. Deze vaart vormde ook de verbindingsroute met Amsterdam en Hilversum.
Na de ontginning werd de polder opgedeeld in 27 identieke, langgerekte rechthoekige kavels omgeven door sloten. Deze kavels werden in 1634 verloot onder de zes overgebleven participanten in de ontginning, de hoofdingelanden. Elk van hen kreeg een aaneengesloten gebied van 2,5 kavels aan de noordkant van ‘s-Graveland (het Noordereinde) en van 2 kavels aan het Zuidereinde.
Ook vormden de hoofdingelanden het bestuur van de nieuw gevormde polder, het college van hoofdingelanden. Dit college droeg kandidaten voor de functies van schout, schepen, dijkgraaf en diverse ander functies, zoals de vroedvrouw, voor. Ook stelde het college in 1644 de eerste schipper aan voor de regelmatige trekschuitdienst over de ’s-Gravelandsche vaart naar Amsterdam. In 1648 besluit dit college een schoolgebouw te laten bouwen en een schoolmeester aan te stellen, en in 1657 besluiten ze tot de bouw van de tegenwoordig nog bestaande Hervormde kerk. Het bestuur van de ’s-Gravelandsche polder bleef in deze vorm functioneren tot 1795.
‘s-Graveland – Gebied van aaneengesloten buitenplaatsen
In eerste instantie werden er na de ontginning boerderijen op de kavels gebouwd, zoals de nog steeds bestaande boerderijen Stofbergen en ’t Huys Brambergen. Bij deze laatste boerderij werd ook direct een herenkamer gebouwd waar de eigenaar en zijn familie tijdens de zomermaanden verbleven. Echter, uit het feit dat op sommige kavels het zand aan de oostzijde niet is afgegraven en uit de landschappelijke inrichting van de polder van met bomen beplante wegen en sloten, blijkt dat creëren van lustoorden op de ontgonnen gronden van begin af aan belangrijker was dan de agrarische functie van de gronden.
Pas toen aan het einde van de zeventiende eeuw steeds meer rijke Amsterdamse kooplieden hun verworven rijkdom wilden uiten, kreeg ’s-Graveland het buitenplaatsenkarakter zoals het dat ook nu nog heeft. Kavels werden samengevoegd en in veel gevallen werd op de kop van de landgoederen, langs de ’s-Gravelandsche vaart, een imposant landhuis gebouwd. Deze buitenplaatsen werden versierd met theekoepels, duiventorens, sierhekken, parken, siertuinen, oranjeries, slangenmuren, ijskelders, en veel ander moois.
‘s-Graveland – De wasmachine van Amsterdam
Aan de westkant van ‘s-Graveland, op een lange smalle strook tussen de ’s-Gravelandsche vaart en de doorgaande weg (Noordereinde en Zuidereinde) lagen veel van de dienstwoningen. De meeste eigenaren van de buitenplaatsen woonden alleen ‘s-zomers in ’s-Graveland, en vertokken in de winter naar hun huizen in de stad. Om wat bij te verdienen, en daarmee een buffer op te bouwen voor de wintermaanden wanneer er weinig werk was, zetten de vrouwen in de zomermaanden een wasserij-industrie op.
Vanwege het schone water in ’s-Graveland, en haar goede verbinding met Amsterdam via de ’s-Gravelandsche vaart, gaven de buitenplaatseigenaren later ook s’-winters hun vuile was vanuit Amsterdam mee met de trekvaartschippers. Hierdoor ontstond een bloeiende industrie in ’s-Graveland waarbij de was werd gedaan voor een groot aantal Amsterdamse opdrachtgevers. In eerste instantie werd de was met de hand gedaan, zwaar werk onder slechte omstandigheden. Er was echter weinig ander werk te vinden in de Vechtstreek en in 1889 waren er wel 27 kleerblekerijen in ’s-Graveland. Later werden stoommachines in gebruik genomen. Tegenwoordig is er nog maar één wasserij over, de in 1927 opgerichte wasserij ‘De Gooise Vaart’. Wel staat langs de ’s-Gravelandsche vaart nog het gebouw van de stoomwasserij ‘Gooi en Eemland’, een industrieel monument uit 1870.
Bezienswaardigheden ‘s-Graveland
Buitenplaatsen ‘s-Graveland
Het beschermde dorpsgezicht ‘s-Graveland bestond van origine uit 12 buitenplaatsen, waarvan er nog negen als historisch buitenplaats resteren. De meeste buitenplaatsen/landgoederen in ‘s-Graveland worden beheerd door Natuurmonumenten, maar er zijn ook een aantal op privé landgoederen die niet, of beperkt, toegankelijk zijn. Van noord naar zuid liggen (lagen);
- Swaenenburgh (Franse Kampweg bij 5). Buitenplaats met moderne villa en bijgebouwen (voormalig koetshuis, een dienst- en een portierswoning en een voormalig kinderspeelhuisje. Privé landgoed.
- Schaep en Burgh (Noordereinde 60). Historische buitenplaats Schaepenburgh op landgoed van 25 hectare, met;
- Landhuis Schaep en Burgh uit 1700.
- Koetshuis (zuidelijk van het voorplein) uit rond 1750.
- Oranjerie (noordelijk van het voorplein) uit rond 1750.
- Historische park- en tuinaanleg met bruggen, toegangshek, ijskelder en slangenmuur met muurkas. De slangenmuur uit 1735 is de hoogste nog bestaande fruitmuur van Nederland.
- Tuinhuis. Houten tuinhuis uit rond 1820.
- Boekesteyn (Noordeinde 56). Historische buitenplaats Boekesteijn op landgoed van 129 hectare met;
- Landhuis Boekesteyn uit 1770.
- Boerderij ’t Huys Brambergen (Noordereinde 54) uit 1634. Dit is het eerste stenen gebouw dat in ‘s-Graveland werd gebouwd, op de latere buitenplaats Boekesteyn. Typerend is de hoge opkamer, die dienst deed als herenkamer waar de Amsterdamse eigenaar met zijn familie in de zomermaanden verbleef.
- Bezoekerscentrum Gooi en Vechtstreek (Noordeinde 54). Bij boerderij Brambergen bevind zich een bezoekerscentrum van Natuurmonumenten.
- Historische park- en tuinaanleg in Engelse landschapsstijl.
- Dienstwoningen behorende bij buitenplaats Boekesteyn staan langs de ‘s-Gravelandse vaart;
- Koetshuis annex Koetsierswoning (Noordereinde 283).
- Tuinmanswoning (Noordeinde 281).
- Blok van vijf dienstwoningen (Noordereinde 271-279) uit rond 1900.
- Sperwershof (Noordereinde 52). Historische buitenplaats Sperwershof op privé landgoed met;
- Landhuis Sperwershof uit 1880
- Historische park- en tuinaanleg met dammen en toegangshekken.
- Ommuurde moestuin uit 1700 met daarin een tuincentrum & theetuin.
- Kademuur (Noordereinde bij 52) uit 1880 aan dwarsvaart van ‘s-Gravelandse Vaart, tussen de landgoederen Boekesteyn en Sperwershof.
- Koetsierswoning (Ankeveensepad 5) met houten stal uit 1880.
- Tuinmanswoning (Ankeveensepad 6) uit 1910.
- Dienstwoning (Oude Meentweg 10) uit rond 1880
- Spanderswoud (Spanderswoud 1). Historische buitenplaats Spanderswoud op op privé landgoed van 60 hectare met;
- Landhuis Spanderswoud uit 1850.
- Historische park- en tuinaanleg met bruggen, toegangshek, lantaarns, fruitmuren.
- Poortgebouw. Houten gebouwtje met rieten dak uit rond 1900.
- Dienstgebouwenensemble (Spanderswoud 2-5). Woningen en stallen uit 1850-1870 noordelijk van het landhuis.
- Tuinderswoning Petite Grangette (Spanderswoud 8).
- Boerderij met zomerhuisje Spandershof (Spanderswoud 6) uit de achttiende eeuw naast het dienstgebouwenensemble.
- Portierswoning (Oude Meentweg 6), uit rond 1900 met hek en Wilhelminaboom.
- Dienstwoning (Noordereinde 6) uit rond 1905.
- Hilverbeek (Leeuwenlaan 7). Historische buitenplaats Hilverbeek op landgoed van 60 hectare met;
- Landhuis Hilverbeek uit 1725;
- Historische park- en tuinaanleg met ijskelder, bruggen, toegangshek, en moestuin met slangenmuur.
- In de ommuurde moestuin bevind zich een wijngaard.
- Tuinmanswoning (Leeuwenlaan 3).
- Koetshuis met oranjerie (Leeuwenlaan 1).
- Pachtboerderijen
- Stofbergen (Leeuwenlaan 13) uit 1636 met stallen en kapbergen.
- Keuterboerderijtje (Noordereinde 2) uit de achttiende eeuw.
- Spiegelrust (Zuidereinde bij 3). Veenweide gebied van 20 hectare. Locatie van de voormalige buitenplaats Spiegelrust gelegen westelijk van buitenplaats Land en Bosch.
- Land en Bosch (Leeuwenlaan 40). Op het landgoed van 3,5 hectare is recentelijk een appartementencomplex als nieuw hoofdgebouw gerealiseerd. Van de historische buitenplaats resteren;
- Theekoepel met botenhuis. Imposante vierkante theekoepel uit 1788 met loden dak en onderin een botenhuis.
- Moestuin met daarin de Biologische tuinderij met restaurant (Proeflokaal de Serre)
- Jagtlust (Leeuwenlaan 42). Historische buitenplaats Jagtlust op landgoed van 9,5 hectare met;
- Huis Jagtlust uit de zeventiende eeuw.
- Historische park- en tuinaanleg met toegangshekken, bruggen, grot en hunebed, ommuurde moestuin met (druiven-)kassen en kweekbakken en;
- Theekoepel uit 1790.
- Duiventoren uit 1862.
- Kinderspeelhuis uit 1910.
- Boothuisje onder pannendak.
- Koetshuis annex tuinmanswoning (Leeuwenlaan 42). Ensemble van verschillende bouwwerken uit rond 1800.
- Schoonoord (Zuidereinde 11). Historische buitenplaats Schoonoord op privé landgoed van 7 hectare met;
- Huis Schoonoord (Zuidereinde 46). Landhuis uit 1774. Van origine was dit herenhuis het hoofdgebouw van de buitenplaats. Het latere landhuis is aangelegd in een overpark van het Huis Schoonoord.
- Villa in Engelse Landhuisstijl met aangebouwde dienstwoning uit 1930.
- Historische park- en tuinaanleg met dam met keermuren, sokkels en lantaarns, toegangslaan, tuinmuur met schuur en;
- Tuinprieel ‘De Rose Wees’
- Houten tuinprieel
- Duiventil
- Houten atelier
- Trompenburgh (Zuidereinde 43). Historische buitenplaats Trompenburg op landgoed van 8 hectare met;
- Huis Trompenburg uit 1675. Landhuis in de vorm van een schip omgeven door water. Het huis behoort tot de Top 100 van de meest bijzondere Nederlandse rijksmonumenten. Er worden regelmatig rondleidingen door het landhuis gehouden.
- Historische park- en tuinaanleg aan weerszijden van een lange centrale as, met wandelbos, moestuin en boomgaard.
- Tuinmanswoning (Zuidereinde 41). Dwarshuis uit 1866.
- Huis Trompenburg uit 1675. Landhuis in de vorm van een schip omgeven door water. Het huis behoort tot de Top 100 van de meest bijzondere Nederlandse rijksmonumenten. Er worden regelmatig rondleidingen door het landhuis gehouden.
- Gooilust (Zuidereinde 49). Historische buitenplaats Gooilust op landgoed van 97 hectare met;
- Landhuis Gooilust uit 1778.
- Historische park- en tuinaanleg met brug met smeedijzeren toegangshek,
- Ommuurde moestuin met oranjerie en tuinmuren, koude bak, tuinschuur
- Prieel uit rond 1900.
- Aha. Afscheiding tussen landhuis en dierenweide, die vanuit het huis onzichtbaar is. De aha bestaat uit een greppel met aan één zijde een verzonken stenen muur.
- Dierenverblijven voor voormalige dierentuin in de hoek van de gnoeweide.
- Rhododendronvallei. Diverse grote rhododendronhagen.
- Sterrebos
- Portierswoning (Corverslaan 3) uit 1850.
- Boswachtershuis (Zuidereinde 47) uit 1890.
- Boerderij Bouwzicht (Zuidereinde 53) uit rond 1880.
- Berestein (Beresteinseweg bij 27). De buitenplaats Berestein is grotendeels verdwenen en de gronden zijn grotendeels in gebruik genomen als begraafplaats en sportpark. Van de historische buitenplaats resteert;
- Boerderij d’Londvaerder (Beresteinseweg 27). Rietgedekte boerderij uit 1673.
Overige bezienswaardigheden ‘s-Graveland
- Nederlands hervormde kerk (Noordereinde 14) uit 1658 met als grondvorm een gelijkvormig kruis. Ernaast;
- Pastorie (Noordeinde 12). Herenhuis uit de zeventiende eeuw.
- Raadhuis (Noordereinde 123). Gebouw uit 1868 met een forse tympanon (driehoekig gevelveld) over de gehele voorgevel en met een hoge stoep. Dit gebouw deed tot 1946 dienst als gemeentehuis voor ’s-Graveland en Ankeveen.
- Wasserij Gooi en Eemland (Zuidereinde 28). Wasserij uit 1870 bestaande uit vier aaneengesloten gebouwen op de smalle strook naast de ’s-Gravelandse vaart.
- Schutsluizen ‘s-Gravenlandse vaart, eens een belangrijke schakel in de vaarverbinding tussen ’s-Graveland en Amsterdam.
- Noordersluis (Stichtse Kade bij 48). Voormalige schutsluis (1635) met daarnaast;
- Tolhuisje (Stichtse Kade 48) uit de negentiende eeuw.
- Zuidersluis (Zuidereinde bij 268). Schutsluis uit 1638
- Noordersluis (Stichtse Kade bij 48). Voormalige schutsluis (1635) met daarnaast;
Activiteiten in ‘s-Graveland
- Wandelen & Fietsen
- Wandelroutes
- Jagtlust (Corverslaan 20). Rondewandeling (1 km) over deze buitenplaats.
- Hilverbeeek en Spanderswoud (Leeuwenlaan 5). Rondwandeling (3 km) over deze twee buitenplaatsen.
- Gooilust (Zuidereinde 49). Rondwandeling (3 km) over deze buitenplaats.
- Boekesteyn, Schaep en Burgh en Bantam (Noordereinde 54). Rondwandeling (5 km) over deze drie buitenplaatsen.
- ‘s-Gravelandse Buitenplaatsen route (Noordereinde 54). Rondwandeling van 9 km.
- Bomenroute ‘s-Gravelandse buitenplaatsen (Noordereinde 54). Rondwandeling (14 km) langs bijna alle buitenplaatsen van ‘s-Graveland.
- Noord-Hollandpad. Etappes 15 (17 km) en 16 (15 km) van dit langeafstandswandelpad gaan van Abcoude via ‘s-Graveland naar Huizen.
- Fietsroutes
- Fietsroute buitenplaatsen en Naardermeer (Noordereinde 54). Rondrit van 28 km.
- Fietsroute Vechtplassen (Noordereinde 54). Rondrit (29 km) langs ‘s-Graveland en rondom de Vechtplassen.
- Fietsroute langs de allermooiste vechtplassen (Ankeveensepad 2). Rondrit (36 km) langs ‘s-Graveland en rondom de Vechtplassen.
- Wandelroutes
- Bezoekerscentrum
- Bezoekerscentrum Gooi en Vechtstreek (Noordeinde 54) van Natuurmonumenten.
- Beeldentuin
- Beeldentuin de Zanderij (Oude Meentweg 2)
Eten & drinken in ‘s-Graveland
- Bistro de Garde (Zuidereinde 208).
- Café Zomerlust (Zuidereinde 2).
- Op Buitenplaats
- Boekesteyn – In herenboerderij: Cafe-Restaurant Brambergen (Noordereinde 54d).
- Land en Bosch – Proeflokaal de Serrre (Leeuwenlaan 34).
- Sperwershof – Theetuin De Sperwershof (Noordereinde 52).
- Cafetaria Noordereind (Noordereinde 101).
- Restaurant Vlaar (Noordereinde 129).
- Eetcafé Het Aanzien (Noordereinde 251).
- Restaurant ’t Swaentje (Noordereinde 353).
Overnachten in ‘s-Graveland
- B&B
- Erfgoed Logies Sperwershof (Noordereinde 52).
- Art + B&B (Zuidereinde 124).
- Beeldentuin de Zanderij (Oude Meentweg 2).
- Vakantiehuisjes
- Diverse vakantiehuisjes
Natuur & Landschap in ‘s-Graveland
’s-Graveland is bijna volledig bedekt met buitenplaatsen. Hierdoor heeft het een typisch coulisselandschap waarbij de openheid van de graslanden wordt afgewisseld met de beslotenheid van de parkbossen.
In de parkbossen staan tientallen imposante monumentale bomen. De dwarssloten en bomenrijen benadrukken de oorspronkelijke rechthoekige verkavelingsstructuur van de polder, welke nog altijd goed herkenbaar is in ‘s-Graveland. Aan de oostkant vormen de Oude Meentweg en de Corverslaan de overgang naar de hogergelegen zandgronden van Het Gooi, met de daar gelegen bossen Corversbos en Spanderswoud. De meeste van de in totaal 505 hectare aan landgoederen van de ‘s-Gravelandse buitenplaatsen zijn tegenwoordig eigendom van Natuurmonumenten. Aan de westkant van ’s-Gravelandsche vaart bevinden zich de Kortenhoefse Plassen, onderdeel van Natura 2000 gebied Oostelijke Vechtplassen.