Roerdal – Bijzonder rivierenlandschap met natuurlijk meanderende Roer

Roer – Regenrivier uit België

De Roer ontspringt in natuurgebied de Hoge Venen, dicht bij het hoogste punt van België. Vervolgens stroomt deze regenrivier via de Duitse Eifel naar Nederland waar hij bij Vlodrop de grens passeert. De Roer stroomt 22 van haar 165 kilometer op Nederlands grondgebied. De Roer (Rur in het Duits) moet niet verward worden met de Ruhr, de grote zijrivier van de Rijn waar Ruhrgebied naar is vernoemd.

In Nederland monden diverse zijbeken en -beekjes op de Roer uit, waardoor haar doorstroomtempo steeds verder toeneemt. De belangrijkste zijrivieren zijn de Roode beek en de Bosbeek, twee van de fraaiste en meest ongerepte beken van Nederland die beide voor een groot deel op de grens van Nationaal park De Meinweg (en Duitsland) stromen. Uiteindelijk mondt de Roer bij Roermond via twee mondingen uitmond in de Maas: de Roer en de Hambeek.

Sterk meanderende rivier met tientallen oude meanders

In Nederland stroomt de Roer door een vrij vlak gebied met weinig hoogteverschillen. Onder dergelijke omstandigheden gaan rivieren meanderen (kronkelen). Meanders ontstaan doordat in de buitenbocht van de rivier, waar het water het snelst stroomt, de grond wordt weggespoeld. De oever wordt door het rivierwater uitgesleten, en stort door ondergraving in waardoor de buitenbocht steeds groter wordt. In de binnenbocht gebeurt het tegenovergestelde. Hier stroomt de rivier langzamer waardoor zand en grind niet door het water meegenomen worden maar in de binnenbocht bezinken.

Door dit dynamische proces worden in de loop der eeuwen de riviermeanders steeds groter. Op een zeker moment zijn de meanders zo groot geworden dat met het wegslijten van de bochten er een doorbraak ontstaat in de meander. Hierdoor stroomt de rivier weer rechtdoor en volgt weer nagenoeg zijn oude loop. Door zand en slib worden de oude meanders in de loop der tijd afgesloten en ontstaat er een dode rivierarm.

De Roer heeft in Nederland haar meanderende karakter tot op heden grotendeels behouden. De rivier heeft steile afkalfoevers in de buitenbocht en glooiende zandstrandjes en grindbanken in de binnenbocht. Door het actieve meanderen van de Roer is er nog in het voorjaar van 2008 een meanderbocht van de Roer bij de Beatrixhoeve afgesneden.

In het Roerdal bevinden zich tientallen dode rivierarmen. Deze verschillen in ouderdom en stadium van verlanding. Sommige staan nog deels met de Roer in verbinding of zijn in het landschap herkenbaar door hun lagere ligging. In andere heeft veenvorming plaatsgevonden vanuit de riet, zegge, en wilgen- en elzenbegroeiing van deze locaties. Een aantal meer recentere meanders bestaan nog steeds uit open water.

Jaarlijkse overstromingen van het Roerdal

Bij een natuurlijk regenrivier zoals de Roer hoort ook de overstroming van het rivierdal bij overvloedige regenval. Grote delen van het Roerdal overstromen dan ook 1 tot 2 keer per jaar. Hierbij wordt slib afgezet op de oevers, wat bijdraagt aan de kwaliteit van de natuur in dit rivierdal.

Bijzonder in het Roerdal is dat er haast geen dijkjes zijn opgeworpen door de mens om zich tegen het water te beschermen maar dat men simpelweg heeft leren leven met het water. Karakteristiek is dan ook het ontbreken van bebouwing in het Roerdal met uitzondering van enkele solitaire, voor Limburg karakteristieke, gesloten vierkantshoeven en kastelen op hogere plekken aan de rand van het dal.

Daarnaast In het dal komen ook meer uitgestrekte verhogingen voor. Deze vruchtbare open bouwlandgebieden, ohé’s genoemd, overstromen alleen bij zeer hoge waterstanden en vormen mede een karakteristiek van het Roerdal. De dorpen liggen nog iets verder van de Roer af op de flanken van het dal op wat toentertijd de grens was tussen de natte hooilanden langs de rivier en de hoger gelegen droge heidevelden.

Broekbossen in natte afgesneden Roermeanders

Veel van de oude meanders in het Roerdal zijn deels of geheel verland. Diverse van deze oude afgesneden Roermeanders bleven zeer nat doordat ze in het overstromingsgebied van de Roer liggen of doordat er nog meters hoge steilranden aanwezig zijn waardoor door het grote hoogteverschil aan de voet van de steilrand lokaal veel kwelwater uittreed. In dergelijke natte Roermeanders hebben zich broekbossen gevormd, zoals bij Landgoed Hoosden, de Hammerhof, de Turfkoelen en Paarlo.

Het grootste elzenbroekbos bevind zich op het Landgoed Hoosden. Dit landgoed herbergt een complex van tenminste drie oude meanders met daarin een zeer nat, relatief ongestoord elzenbroekbos. De voormalige rivierinvloed heeft hier opvallende 5 tot 10 meter hoge steilranden gecreëerd.

In de Turfkoelen ligt naast de vennen zowel elzenbroekbos als ook hoogveenbos (berkenbroekbos). Deze oude Roermeander ligt aan de voet van de Peelrandbreuk, waar water stagneert en hoogveengroei optreedt. In dit gebied werd in het verleden turf gestoken.

Rivierdal met zeer lange bewoningsgeschiedenis

Het Roerdal werd al vroeg bevolkt en op diverse locaties zijn restanten van de steentijd als ook uit de Romeinse tijd teruggevonden. Het meest zichtbare teken van de vroege bewoning van dit dal is de basiliek van de Heilige Wiro, Plechelmus en Otgerus in Sint Odiliënberg. Deze basiliek staat op een kerkheuvel die onderdeel is van een hoge oeverwal, en toornt boven de Roer uit. Op deze kerkheuvel werd in al in de 8e eeuw een abdij gesticht, waar vervolgens in de 11e eeuw de oudste delen van de huidige kerk werden gebouwd.

Daarnaast bevinden de vierkantshoeven en kastelen zich veelal op plekken waar al sinds de middeleeuwen voorgangers stonden.