Naarden – Fraaie vestingstad aan het IJsselmeer

6 minuten leestijd

Naarden is een van de mooiste vestingsteden van Nederland. Deze vestingstad aan het IJsselmeer lag zeer strategisch bij de enige landroute van Amsterdam naar het oosten door een groot moerasgebied in het grensgebied van Holland met het Sticht Utrecht. Deze landroute was zeer belangrijk voor de handel van de Hollandse steden met Oost-Nederland en het Duitse achterland. Naarden was dan ook regelmatig onderwerp van strijd, en is verwoest, verplaatst, opnieuw verwoest, weer opgebouwd en uitgebreid.

Tegenwoordig is Naarden een fraai historisch stadje met intieme straatjes en vele tientallen monumentale panden. De Vesting Naarden bestaat uit een dubbele omwalling en de onderkant van de binnenste vestingwallen zijn uitgevoerd in baksteen. In de vestingwal zijn nog altijd een land- en een waterpoort aanwezig, de robuste Utrechtse poort en de Zeepoort. Daarnaast staan er in de vestingstad vele voormalige militaire gebouwen die herinneren aan het garnizoensverleden van de stad. Naarden was onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en haar vestingwerken zijn nog altijd eigendom van de Nederlandse Staat.

Naarden – Verwoesting en verplaatsing landinwaarts

Naarden wordt voor het eerst vermeld in 968 en lag toen drie kilometer noordoostelijk van de huidige locatie, op een plek die later door de Zuiderzee is opgeslokt. Het was een havenplaats die en lag op een verhoogde plek in het er toen gelegen moerasgebied. Dit oude Naarden kreeg omstreeks 1300 stadsrechten.

Tijdens de Hoekse en Kabeljauwse twisten, een strijd tussen diverse adellijke facties binnen het graafschap Holland, werd het oude Naarden in 1350 verwoest. Eén jaar later gaf graaf Willem V van Holland de inwoners toestemming hun stad landinwaarts te herbouwen op een uitloper van de Utrechtse Heuvelrug, vanwege de toenemende kustafslag op de oude locatie.

Zeepoort Naarden

Economische bloei van Naarden

Het nieuwe Naarden lag op een zeer strategische locatie op een smalle strook zand en klei. Dit was in die tijd de enige begaanbare weg door de er gelegen uitgestrekte veenmoerassen. Daarmee lag Naarden aan de belangrijke landroute van de Hollandse steden, en in het bijzonder Amsterdam, met het oosten van Nederland en Duitsland. Bovendien lag Naarden op slechts zeven kilometer van de grens met het Sticht Utrecht, waar het Graafschap Holland regelmatig gewapende conflicten mee had. Er werd dan ook direct een stadsmuur rondom het nieuwe Naarden aangelegd.

Het nieuwe Naarden had het visstapelrecht weten te behouden, i.e. het recht dat de vis die gevangen werd op de Zuiderzee in het gebied tussen de monding van de Vecht en die van de IJssel, eerst in Naarden op de markt te koop aangeboden moest worden. En in 1403 kreeg Naarden bovendien toestemming om een zeehaven aan te leggen. Door de zeehaven, het visstapelrecht, de doorvoerhandel, en dankzij de Naardense lakenweverijen die gebruik maakten van wol van schapen die graasden op de Gooise heidevelden, ontwikkelde Naarden zich tot een welvarende stad.

Naarden – Aanleg moderne vestingwerken betaald door Amsterdam

De economische hoogtijdagen van Naarden waren aan het begin van de zestiende eeuw alweer voorbij en haar stadsmuren raakten langzaamaan in zeer slechte staat. In 1572, aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648), trokken de Spaansgezinden dan ook vrij eenvoudig Naarden binnen. Zij vermoorden ruim 800 inwoners, staken de stad in brand en lieten de stadsmuren afbreken en de gracht dempen.

Vier jaar later trokken de Spaansgezinden zich terug en kwam Naarden in handen van de Staatsen. Deze starten direct met de aanleg van moderne gebastioneerde vestingwerken in het bijzonder ook ter bescherming van Amsterdam, die de aanleg van de Naardense vestingwerken dan ook financierde.

Stadhuis Naarden

Naarden – Doorvoerstad naar Amsterdam

Door verzanding was de zeehaven werd Naarden steeds slechter bereikbaar. Over land liep in die tijd alleen een goede weg tot Muiderberg. Daarom werd in 1641 de Naardertrekvaart tussen Naarden en Muiden aangelegd, betaald door Muiden, Naarden en Amsterdam. Hierdoor bleef Naarden een belangrijke doorvoerstad naar Amsterdam.

Naarden – Dubbel omwalde Vesting die onderdeel is van de zeewaterkering

Maar na het tekenen van de Vrede van Münster in 1648 ter beëindiging van de Tachtigjarige Oorlog, werden de vestingwerken van Naarden verwaarloosd. In 1672 konden de Fransen Naarden daarom zonder slag of stoot veroveren. Maar veertien maanden later heroverden de troepen van stadhouder Willem III van Oranje het strategisch belangrijke Naarden alweer.

Utrechtse Poort Naarden 2

De Vesting Naarden werd daarna vergroot en gemoderniseerd. Dit zijn de gebastioneerde dubbel omwalde vestingwerken uit 1674-1685 zoals die ook tegenwoordig nog grotendeels aanwezig zijn. Bijzonder is dat het onderste gedeelte van de binnenste vestingwallen zijn uitgevoerd zijn in bakstenen en niet zoals gebruikelijk geheel uitgevoerd zijn met aarde. De nieuwe vesting had slechts twee toegangspoorten over land, waarvan de Utrechtse Poort nog intact is.

Met de aanleg van deze nieuwe vestingwerken verloor de zeehaven van Naarden haar open verbinding met de Zuiderzee. Vanaf die tijd verplaatste de visserij zich naar het nabijgelegen Huizen.

Naarden – Onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie

Toen de Nieuwe Hollandse Waterlinie in de negentiende eeuw werd aangelegd ter bescherming van Holland en de stad Utrecht, werd Naarden opgenomen in deze Linie. De gronden rondom de vesting werden afgegraven zodat het land lager lag en dus gemakkelijker te inunderen was.

Afbraakhuizen

De vestingfunctie van Naarden had ook gevolgen voor de bebouwing buiten de eigenlijke vesting. Tot 300 meter vanaf de wallen was elk bouwwerk verboden. Tussen de 300 en 600 meter was houtbouw toegestaan wat snel afgebroken of afgebrand moest worden indien de vijand naderde. Ook tegenwoordig nog zijn er diverse soms zeer fraaie houten huizen aanwezig in deze zone rond de Vesting Naarden, in het bijzonder aan de Sandtmannlaan.

In 1926 werd de vestingfunctie van Naarden per Koninklijk Besluit opgeheven. Tussen 1964 en 1987 zijn de vestingwerken grootschalig gerestaureerd. Ook zijn nog vele tientallen van de (voormalige) militaire gebouwen in de vestingstad aanwezig. Naarden is één van de best bewaarde vestigingssteden van Europa.

verrekijker

Bezienswaardigheden Naarden

Historische kern Naarden

  • Grote of Sint-Vituskerk (Turfpoortstraat 3). Gotische basiliek uit ca. 1500 met toren uit rond 1400. Op het gewelf van de kerk bevinden zich 27 kerkschilderingen en ook staan er twee herenbanken in de kerk.
  • Stadhuis (Marktstraat 22). Gebouw uit 1601 in de Hollandse renaissancestijl met dubbele trapgevel.
  • Historische haven (Kooltjesbuurt bij 1). De haven is een deel van de middeleeuwse stadsgracht, die opgenomen werd in de vestingwerken. In het midden van de haven bevind zich een voormalige sluis. De haven is aan de noordkant via de Zeepoort met de vestinggracht verbonden. Het zuidelijk deel van de haven is later middels een boomgat door de vestingwal met de vestigingsgracht verbonden. In deze binnenhaven liggen diverse historische schepen.
  • Het Spaanse Huis (Turfpoortstraat 27). Gebouw uit de vijftiende eeuw. Tot aan het begin van de zestiende eeuw heeft het huis waarschijnlijk dienst gedaan als kerk van het naastgelegen gasthuis. Daarna werd het stadhuis, waar in 1572 de moordpartij door de Spaansgezinden plaatsvond. In 1615 werd het verbouwd tot Waag. Tegenwoordig is het Weegschaalmuseum in dit gebouw gevestigd.

Vestingwerken Naarden

De Vesting Naarden heeft zes bastions, zes ravelijnen en een dubbele omwalling. De vestinggordel van Naarden bestaat uit;

  • Hoofdwal met bastions. Van noord naar zuid (met de klok mee) bevinden zich de bastions;
    • Katten (Kloosterstraat bij 80)
    • Oranje (Oostwalstraat bij 12)
    • Promers (Adriaan Dortsmanplein bij 3)
    • Turfpoort (Westwalstraat bij 61)
    • Nieuw Molen (Westwalstraat bij 27)
    • Oud Molen (Kooltjesbuurt bij 1)
  • Hoofdgracht. Vestinggracht tussen de hoofdwal en de enveloppe met;
    • Ravelijnen. Tussen de bastions liggen in de hoofdgracht zes ravelijnen (versterkte eilandjes).
    • Beren (gemetselde dammen). Omdat de vestingwerken van Naarden deel uit maakten van de zeewaterkering, zijn in de vestinggracht, in het verlengde van de voormalige Zuiderzeedijk (i.e. de huidige Zuiderzeepad en Oostdijkpad fietspaden), twee beren aangelegd;
      • Westbeer (Kooltjesbuurt bij 1)
      • Oostbeer (Vestingwerken bij 1H).
  • Enveloppe. Tweede vestingwal rondom de hoofdgracht. Op de enveloppe bevind zich een bedekte weg, aan de binnenzijde van de aardwal. De bedekte weg is tegenwoordig een fietspad. Daarbuiten bevind zich de buitengracht. Op de Enveloppe staan diverse wachthuizen en bomvrije schuilplaatsen.
  • Stadspoorten
    • De Utrechtse poort (Ruijsdaelplein 6) is één van de twee landpoorten die Naarden tussen 1673 en 1915 bezat. De huidige Utrechtse poort dateert uit 1877 en bestaat uit een open doorgang door de vestingwal aan de kant van de stad, aan weerszijden begeleid door een wachtgebouw.
    • Zeepoort of Grote Pijp (Oude Haven bij 21, Naarden). Waterpoort uit 1632 die de binnenhaven verbond met de stadsgracht. Deze doorgang kon vroeger worden afgesloten met sluisdeuren. Boven de Zeepoort bevind zich een brug, de Zeebrug.
  • Houten huizen buiten de vestinggracht. In Naarden staan nog diverse fraaie houten ‘afbraak’-huizen binnen de zone waar de kringenwet van toepassing was, en het gebruik van stenen voor het bouwen van woningen aan banden was gelegd, zoals;
    • Sandtmannlaan (o.a. no. 4, 6, 10, 13, 14, 17, 18, 22, 23, 28, 32),
    • Verlengde Fortlaan (no. 6, 13),
    • Nagtglaslaan (no. 7, 9).

Herinneringen aan garnizoenstad Naarden

Binnen de Vesting Naarden was eeuwenlang (tot 1986) een garnizoen gelegerd. Hieraan herinneren;

  • Weeshuiskazerne met Comeniuskapel (Kloosterstraat 37). Voormalige kazerne rondom een binnenplaats ‘hofje’, gevestigd in de gebouwen van een voormalig weeshuis en daarvoor klooster. In een van de vleugels van dit complex bevind zich de Comeniuskapel uit rond 1475.
  • Arsenaal (Kooltjesbuurt 1). Voormalige opslagplaats uit 1668 voor militair materiaal.
  • Garnizoenshospitaal (Gansoordstraat 24-28). Gebouw uit 1754.
  • Kantine (Adriaan Dortmansplein 1B).
  • Garnizoensbureau (Adriaan Dortmansplein 5).
  • Turfloods (Nieuwe Haven 33). Militaire opslagplaats in 1752 gebouwd als turfmagazijn.

Naarden als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie

Buiten de Vesting Naarden liggen er op Naardens grondgebied nog twee militaire complexen van de Hollandse Waterlinie;

  • Fort Ronduit (Admiraal Helfrichweg). Dit fort ligt ongeveer 200 meter ten noorden van Naarden Vesting. Het ligt direct aan de zomerdijk aan de rand van de voormalige Zuiderzee en diende ter afsluiting van de hier liggende uiterwaard.
  • Werken aan de Karnemelksloot (Naardermeer 7). West- en Oostbatterij met diverse militaire gebouwen en objecten. De twee batterijen liggen aan beide zijden van de in 1600 gegraven Karnemelksloot, die op dit punt afgesloten kon worden met een damsluis. Hierdoor werd voorkomen dat het geïnundeerde water weer via de sloot zou weg stromen naar het lager gelegen achterland.

Overige Bezienswaardigheden Naarden

  • Historische Buitenplaatsen
    • Flevorama (Flevolaan 2). Landhuis uit 1856 met koetshuis en historische park- en tuinaanleg met tuinhuis op een landgoed van 16 hectare.
    • Berghuis (Huizerstraat 111). Buitenplaats bestaande uit een landhuis uit 1913 en historische park- en tuinaanleg.
bike

Activiteiten in Naarden

Eten en drinken

Eten & drinken in Naarden

  • In Naarden Vesting bevinden zich diverse restaurants
Overnachten

Overnachten in Naarden

  • Hotels
    • Room One Twenty One (Ruijsdaelplein 4, Naarden).
    • Vestinghotel (Raadhuisstraat 1, Naarden).
    • NH Hotel Bussum Jan Tabak (Amersfoortsestraatweg 27, Bussum).
  • B&B
    • B&B Naarden Vesting (Jan Massenstraat 17, Naarden).
  • Vakantiewoningen
    • Place To Be (Huizerstraatweg 10, Naarden).
    • Appartement Naarden Vesting (Jan Massenstraat 17A, Naarden).
  • Bungalowpark
    • Marina Parcs Naarden (IJsselmeerweg 5, Naarden).

Natuur en Landschap nabij Naarden

Naarden ligt aan het Gooimeer, de voormalige Zuiderzee. Naarden Vesting ligt een vrij dicht bebouwd gebied afgewisseld door een gevarieerd landschap van weilanden, moerasgebieden en bossen.

Vlak bij Naarden liggen twee Natura 2000 gebieden. Ten westen van Naarden ligt het Naardermeer, een plassengebied met spontaan gevormde gevarieerde moerasbossen, rietlanden en hooilanden. Het is een van de weinige locaties in Nederland waar nog actief laagveen groeit. Ten oosten van Vesting Naarden ligt Natura 2000 gebied Eemmeer & Gooimeer. In dit gebied liggen de verzoete overblijfselen van de voormalige Zuiderzee. De oevers van deze ondiepe wateren bestaan uit moerasvegetaties met slikranden. Naast beide natuurgebieden liggen ook een aantal kleine veenpolders.

Ten oosten van Naarden Vesting ligt het Gooi, de noordelijke uitloper van de Utrechtse Heuvelrug. Hier bevinden zich op de zandgronden diverse bosgebieden afgewisseld door kleinere heidevelden zoals de Limitische Heide en de Nieuw Bussummerheide. Ook ligt hier de Naarder Eng, een oud akkergebied van 70 hectare met eikenhakhoutpercelen en naaldbossen.