Een vrijheid is een bijzonder type stad met een marktfunctie. Het had slechts een beperkt aantal middeleeuwse stadsrechten en mocht zich niet omringen met versterkingen. Deze lokale marktstadjes hadden daarom meer de uitstraling van een dorp dan van een stad.
Er zijn nog enkele vrijheden waarvan het historische karakter als lokaal marktstadje rondom een centraal gelegen, met bomen beplante, intieme marktplaats omringd door historische gebouwen en horecagelegenheden, bewaard is gebleven. De kernen deze vrijheden hebben allen de status van beschermd dorps- en/of stadsgezicht als erkenning van hun cultuurhistorische schoonheid. Deze kleine stadjes liggen allen in Noord-Brabant. Wondermooie locaties om na een inspannende fiets- of wandeltocht te genieten van een drankje en een hapje.
Top 5 – Mooiste vrijheden van Nederland
Op de centraal gelegen marktplaats van de vrijheid, aanvankelijk een grasveld en later veelal een bestraat plein, werd de handelswaar uitgestald en verkocht. Daaromheen stonden gebouwen voor vertier en logement zoals herbergen, maar ook stalplaatsen voor paarden en de hoefsmid. Rondom de marktplaats woonden ook veel notabelen in hun grote woonhuizen, en stonden het raadhuis en de kerk. De meeste vrijheden lagen in Noord-Brabant, maar ook daarbuiten lag er enkele.
Het historische karakter van veel vrijheden, als dorp rondom een centraal gelegen marktplein, is in de loop der eeuwen verloren gegaan. Vrijheden groeiden uit tot ‘volwaardige’ stad, zoals Den Bosch of Breda, de marktplaats werd volgebouwd of het economische belang van dergelijke marktstadjes nam af waardoor de lokale marktfunctie verdween, zoals Ammerstol en Maasbommel.
1. Vrijheid Oerle
Vrijheid waarvan de kern gevormd wordt door het met bomen beplante marktveld in Zandoerle. Zandoerle vormde samen met acht andere gehuchten de vrijheid Oerle, tegenwoordig grotendeels opgenomen in de gemeente Veldhoven. Oerle heeft zich nooit tot stad ontwikkeld en het centrale marktveld in het gehucht Zandoerle is één van de meest authentieke, nog steeds met gras bedekte, marktplaatsen van de Nederlandse vrijheden.
Lees meer over Oerle (Zandoerle bij 26, Veldhoven).
2. Vrijheid Hilvarenbeek
De vrijheid Hilvarenbeek ligt op de flanken van het Reuseldal, een vruchtbare locatie op de grens van nat en droog. Hilvarenbeek had van de Hertog van Brabant en de prins-bisschop van Luik, in die tijd de beide halfheren van de heerlijkheid Hilvarenbeek, diverse vrijheidsrechten ontvangen. Het lag bovendien op het kruispunt van de handelsroutes van Breda naar Luik en Keulen en van die van Antwerpen naar ’s-Hertogenbosch. De kern van deze vrijheid wordt nog altijd gevormd door het karakteristieke, met gras bedekte, intieme Vrijthof omringd door bomen en historische panden, waaronder de veertiende-eeuwse Sint-Petrus’-Bandenkerk met haar imposante 74 meter hoge toren.
Wat is er te zien en doen in Hilvarenbeek (Vrijthof bij 33, Hilvarenbeek).
3. Vrijheid Oisterwijk
Oisterwijk ontstond op de grens van de hoger gelegen Midden-Brabantse dekzandrug en het zuidelijk ervan gelegen riviertje de Voorste Stroom (Leij), een indirecte zijrivier van de Dommel, bij de kruising van de oude handelswegen van Antwerpen naar ’s-Hertogenbosch (en Nijmegen) en van Maastricht naar Holland. Oisterwijk lag in het oosten van het gebied de Tilburgen, en heette aanvankelijk oost-Tilburg. Tussen de burcht van de Tilburgen (Ter Borch), een twaalfde-eeuws mottekasteel die stond daar waar de Voorste Stroom (Leij) en Achterste Stroom (Reusel) samenvloeiden (oostelijk van het Burghweidepad), en de Petruskerk van Oost-Tilburg (op de locatie van de huidige Sint-Petrus’-Bandenkerk, Kerkplein 1 in Oisterwijk) werd rond 1211 de Vrijheid De Lind gesticht.
Dit marktplaatsje versmolt later met de nederzetting die rond de Petruskerk was ontstaan (Kerkeind). Lindseind en Kerkeind kregen in 1230 gezamenlijk als Oisterwijk vrijheidsrechten van de Hertog van Brabant. De kern van deze vrijheid wordt nog altijd gevormd door de karakteristieke langgerekte marktplaats aan de Lind en wordt door het Oude Raadhuis in twee delen gedeeld: het met gras bedekte driehoekige marktveld tussen het Raadhuis en de Joanneskerk, dat omringd is door lindebomen en diverse historische panden met een verschillende horecagelegenheden, en het westelijk van het Oude Raadhuis gelegen ruim 200 meter lange, deels bestrate, smalle marktplein met in het midden het ‘Trouwlaantje’.
Wat is er te zien en doen in Oisterwijk (De Lind bij 56, Oisterwijk).
4. Vrijheid Oirschot
De vrijheid Oirschot ligt op de grens van de hoger gelegen zandgronden van de Midden-Brabantse dekzandrug en het noordelijk ervan gelegen vochtige broekgebied. Hier ontstond rond 800 bij een aantal kruisende wegen een nederzetting rondom de Mariakerk. Het Vrijthof bij de Mariakerk vormde toen de marktplaats van Oirschot. Toen deze beiden in de dertiende eeuw te klein werden, werd 120 meter ten noordwesten ervan de Sint-Petruskerk gebouwd en verplaatste het marktcentrum zich naar de Markt naast deze nieuwe kerk. Oirschot kreeg rond 1365 vrijheidsrechten van de hertogin van Brabant.
Wat is er te zien en doen in Oirschot (Markt bij 2, Oirschot).
5. Vrijheid Eersel
De vrijheid Eersel ligt op een vruchtbare locatie op de flanken van het Rundal, een zijrivier van de Dommel. Bovendien lag Eersel op een kruising van de handelsroutes van Leuven naar Den Bosch en die van Antwerpen naar Turnhout. De kern van deze vrijheid, die in 1325 vrijheidsrechten van de Hertog van Brabant kreeg, wordt gevormd door het twee in elkaars verlengde liggende langgerekte marktpleinen (Markt en Hint). Tussen deze twee door lindebomen omgeven markten ligt een eenvoudig kapelletje uit 1464, een pand dat later ook gebruikt is als raadhuis. Deze langgerekte geplaveide marktpleinen dienden ook als parkeerplaats voor de karren die gebruikt werden voor het middeleeuwse handelsverkeer.
Wat is er te zien en doen in Eersel (Markt bij 9, Eersel).
