Overijssel was lang een gebied van jagers en verzamelaars gevolgd door de opkomst van de landbouw in het bijzonder langs de rivieren de Overijsselse Vecht en de Regge. De welvaart van deze provincie nam echter pas echt toe, nadat haar oudste steden, Deventer, Zwolle en Kampen, aan het eind van de middeleeuwen waren toegetreden tot het Hanzeverbond.
De ranglijst van woonplaatsen met de hoogste monumentendichtheid van Overijssel wordt dan ook aangevoerd door deze drie belangrijke Hanzesteden. Zij vormen niet alleen de top drie, ook bezitten deze drie steden samen 39% van het totale aantal rijksmonumenten in Overijssel.
De overige woonplaatsen in deze ranglijst hebben een aanzienlijk lagere monumentendichtheid dan deze drie IJsselsteden. Het zijn grotendeels lokale handels- en agrarische nederzettingen, waarvan de welvaart in het niet valt, en als gevolg daarvan ook het aantal monumentale gebouwen, bij die van de drie belangrijkste historische steden van Overijssel.
Maar dat wil zeker niet zeggen dat er tussen de overige tientallen historische steden, stadjes en dorpen geen mooie historische plaatsen zitten, waarbij de monumentendichtheid een goede maat is om de mooiste historische dorpen en steden van Overijssel te rangschikken.
Top 25 – Woonplaatsen met de hoogste monumentendichtheid van Overijssel
- Zwolle (769). Belangrijke Hanze- en vestingstad aan de IJssel, en hoofdstad van de provincie Overijssel. In de Vesting Zwolle staan ongeveer 400 rijksmonumenten, waaronder de Sassenpoort die in de top-100 van meest bijzondere rijksmonumenten van Nederland staat.
- Kampen (636). Belangrijke Hanze- en vestingstad aan de monding van de IJssel in de voormalige Zuiderzee. Van de 496 rijksmonumenten in de Vesting Kampen, staat het veertiende-eeuwse Stadhuis van Kampen in de top-100 van meest bijzondere rijksmonumenten van Nederland.
- Deventer (398). Eén van de oudste steden van Nederland en belangrijke Hanze- en vestingstad aan de IJssel. Van de 543 rijksmonumenten in de Vesting Deventer, staan de Lebuinuskerk en het Stadhuis van Deventer in de top-100 van meest bijzondere rijksmonumenten van Nederland.
- Ootmarsum (300). Middeleeuws handelsstadje bij een kruising van belangrijke internationale landwegen in het noorden van Twente. In het centrum van Ootmarsum, één van de kleinste steden van Overijssel, staan diverse vakwerkhuizen.
- Rouveen (292). Zes kilometer lang lintdorp langs de Oude Rijksweg, in het verlengde van het noordoostelijk eraan grenzende Staphorst. De Oude Rijksweg vormde de ontginningsas van waaruit het omringende laagveenmoeras is ontgonnen. De meer dan honderd monumenten in dit dorp zijn, op de dorpskerk een woonhuis na, allemaal, naast elkaar gelegen, lange boerderijen.
- Steenwijk (290). Vestingstad en lokaal handelscentrum aan de Steenwijker Aa in het noordwesten van Overijssel. Grenzend aan de Vesting Steenwijk ligt de historische buitenplaats ‘Rams Woerthe’, waarvan de centrale villa gebouwd in de jugendstil-stijl, in de top-100 van meest bijzondere rijksmonumenten van Nederland staat.
- Hasselt (277). Klein Hanze- en vestingstadje aan het Zwarte water, een korte riviert tussen Zwolle en de voormalige Zuiderzee.
- Blokzijl (138). Vestingstadje rond de beeldbepalende driehoekige havenkom. Blokzijl lag aan de voormalige Zuiderzee en is één van de kleinste vestingsteden van Nederland.
- Het Stift (50). Klein middeleeuws kloosterdorpje in Twente. De adellijke herenhuizen, kerk en overige woningen liggen rond het rechthoekige kloosterhof met waterput van het voormalige klooster.
- Vilsteren (43). Dorp op de zuidoever van de Overijsselse Vecht. Het grondgebied van dit dorp is sinds de verkoop van de markegronden en het ontstaan van Landgoed Vilsteren, één van de grootste landgoederen van Nederland, eigendom van, en kwam te liggen op, dit landgoed. De eigenaar van Landgoed Vilsteren liet vervolgens de middeleeuwse hofboerderij Vilsteren vervangen door een landhuis met bijgebouwen, en zo ontstond buitenplaats Vilsteren die het dorp omarmt.
- Borne (33) Van oorsprong agrarisch brinkdorp aan de Bornse beek. Borne is de bakermat van de Twentse textielindustrie als gevolg waarvan het dorp vanaf de achttiende eeuw flink gegroeid is. De historische dorpskern aan beide zijden van de Brinkstraat, met de Oude kerk, enkele (vakwerk-)boerderijen en imposante directeursvilla’s, is echter deels behouden gebleven.
- Vollenhove (28). Havenstadje aan de voormalige Zuiderzee, ontstaan bij het inmiddels verdwenen Kasteel Oldehuis, waarvan de slotgracht later is verbreed tot vissershaven, de Oude Haven. Vollenhove is één van de kleinste steden van Overijssel.
- Den Haller (25). Agrarisch gehucht dat bestaat uit enkele boerderijen en huizen rond watermolen Den Haller, vermoedelijk de oudste nog bestaande watermolen van Nederland.
- Tuindorp ‘t Lansink (24). Fabrieksdorp met woningen in een parkachtige sfeer met centraal een grote vijver. Het dorp werd rond 1910 is aangelegd voor de werknemers van, de toen ernaast gelegen, machinefabriek Stork. Tuindorp ’t Lansink is tegenwoordig een wijk in Hengelo.
- Rheeze (24). Klein brinkdorp met monumentale boerderijen rond een centrale brink op de westoever van de Overijsselse Vecht.
- Almelo (22). Handelsstadje in Twente dat is ontstaan naast het toenmalige kasteel Almelo bij het kruispunt van belangrijke middeleeuwse land- en waterwegen. Huis Almelo ligt nog altijd in het centrum van deze stad.
- Staphorst (22). Vier kilometer lang lintdorp, in het verlengde van het zuidwestelijk eraan grenzende Rouveen. De centrale Gemeenteweg was de ontginningsas van waaruit het omringende laagveenmoeras is ontgonnen. De bijna tweehonderd monumenten in dit dorp bestaan voor >95% uit naast elkaar gelegen langgerekte boerderijen.
- Olst (5,1). Buitenplaatsendorp langs de IJssel, dat ligt tussen Deventer en Zwolle. In Olst bevinden zich vier historische buitenplaatsen; havezate De Haere, Zorgvliet, Spijkerbosch en havezate Hoenlo. Daarnaast staan er nog enkele kleine buitenplaatsen.
- Giethoorn (4,4). Ontginningsdorp in laagveenmoerasgebied De Wieden. Dit vaardorp was eeuwenlang alleen over het water bereikbaar.
- Diepenheim (4,1). Stadje ontstaan bij het toenmalige kasteel en de tegenwoordig historische buitenplaats, Diepenheim. Buiten de stadskern bevinden zich nog drie historische buitenplaatsen, allen tevens havenzaten; Nijenhuis, Warmelo en Westerflier.
- Balkbrug & Ommerschans (2,3). Balkbrug is een dorp ontstaan bij de splitsing van de belangrijke landroute van Ommen naar Leeuwarden, respectievelijk Groningen. Ter bescherming van deze weg werd zuidelijk van Balkbrug een veldschans aangelegd, die tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd uitgebouwd tot de Ommerschans. Rond 1820 werd in het gebied tussen Balkbrug en Ommerschans de eerste, van uiteindelijk vier, strafkolonies van de Maatschappij van Weldadigheid aangelegd. Nadat deze bedelaarskolonie was opgeheven, werd op haar landerijen in 1892 het rijksopvoedingsgesticht voor jongens, Veldzicht, gesticht waarvan nog een tiental monumentale dienstwoningen bestaan. Veldzicht is tegenwoordig een tbs-kliniek.
- Ambt Delden (1,8). Woonplaats die bestaat uit een aantal buurtschappen in het buitengebied van de gemeente Hof van Twente. Het grootste deel van Ambt Delden, inclusief de historische buitenplaats Kasteel Twickel, dat in de top-100 van meest bijzondere rijksmonumenten van Nederland staat, behoort tot Landgoed Twickel, één van de grootste landgoederen van Nederland.
- Dalfsen (1,5). Kerkdorp aan de Overijsselse Vecht dat in het westen grenst aan Zwolle. Rond het dorp liggen, grotendeels zuidelijk van de Vecht, zeven historische buitenplaatsen; De Horte, Mataram, De Leemcule, Den Aalshorst, Den Berg, Kasteel Rechteren en Hessum.
- Gramsbergen (1,5). Stadje aan de Overijsselse Vecht, net nadat deze vanuit Duitsland ons land binnenstroomt. Het historische karakter van de kern van Gramsbergen, met eenvoudige boerderijen en de deels met veldkeien bestrate Kruisweg, doet dorps aandoet. Gramsbergen is één van de kleinste steden van Overijssel.
- Beerze (1,0). Klein agrarisch gehucht aan de Overijsselse Vecht, dat bestaat uit diverse clusters rietgedekte-boerderijtjes en houten schuren langs de Beerzerweg, aan de rand van bolle esakkers en Natura 2000 gebied Vecht- en Beneden-Regge.
De mooiste historische woonplaatsen van Overijssel zijn gerangschikt op hun monumentendichtheid (aantal onroerend goed rijksmonumenten in de (historische) woonkern per 100 hectare landoppervlak). Historische woonplaatsen zijn dorpen en steden waarvan de historische kern de status van beschermd stads- of dorpsgezicht heeft, en enkele woonplaatsen met andere bijzondere historische karakteristieken, zoals de aanwezigheid van meerdere historische buitenplaatsen (Dalfsen, Olst, Diepenheim, Ambt Delden), kasteelstad (Almelo) of de aanwezigheid van deels intacte vestingwerken (Steenwijk).
