Noord-Holland is de Nederlandse provincie met de meeste rijksmonumenten: 13.991. Het kent naast Amsterdam, de woonplaats met de meeste rijksmonumenten van Nederland, dan ook nog tientallen andere historische steden, stadjes en dorpen waar het is alsof je teruggaat in de tijd. Veel van deze sfeervolle oude woonplaatsen hebben de status van beschermd dorps- of stadsgezicht, als erkenning van hun cultuurhistorische waarde. De monumentendichtheid is een goede maat om de mooiste historische dorpen en steden van Noord-Holland te rangschikken.
Top 25 – Woonplaatsen met de hoogste monumentendichtheid van Noord-Holland
- Marken (55)
- Haarlem (42)
- Amsterdam (40)
- Edam (37)
- De Rijp (35)
- Hoorn (31)
- Durgerdam (29)
- Enkhuizen (29)
- Bloemendaal (25)
- ’s-Graveland (23)
- Ransdorp (20)
- Zaandijk (18)
- Muiden (17)
- Alkmaar (15)
- Medemblik (11)
- Weesp (8,8)
- Broek in Waterland (8,2)
- Naarden (8,1)
- Kolhorn (7,2)
- Bussum (7,1)
- Velsen-Zuid (6,9)
- Twisk (6,9)
- Laren (6,8)
- Blaricum (6,1)
- Westzaan (5,6)
Woonplaatsen waarvan de historisch kern de status van beschermd stads- of dorpsgezicht heeft gerangschikt op hun monumentendichtheid (aantal onroerend goed rijksmonumenten in de woonplaats per 100 hectare landoppervlak).
Het Verhaal van de mooiste historische dorpen en steden in Noord-Holland
Wat direct opvalt aan de ranglijst met 25 historische steden en dorpen met de hoogste monumentendichtheid van Noord-Holland, is de enorme variatie aan mooie oude woonplaatsen in deze provincie. Het zijn niet alleen de grote(-ere) handelssteden van de middeleeuwen en Gouden Eeuw (Alkmaar, Haarlem, Amsterdam), maar ook eeuwenoude vissersdorpjes (Marken, De Rijp, Durgerdam), lintdorpen die ontstonden na de ontginning van het laagveenmoeras (Twisk, Ransdorp, Westzaan), strategisch gelegen vestingsteden (Muiden, Naarden, Weesp), dorpen die in de zeventiende eeuw tot bloei kwamen door de aanleg van buitenplaatsen (’s-Graveland, Velsen-Zuid, Bloemendaal) en ook negentiende-eeuwse forensendorpen die ontstonden na de aanleg van de Oosterspoorweg (Bussum, Laren, Blaricum).
Bovendien liggen deze historische steden en dorpen verspreid door de heel Noord-Holland. Ze liggen langs de kust van het IJsselmeer (de voormalige Zuiderzee), langs belangrijke historische handelsrivieren (o.a. Utrechtse Vecht en het Spaarne), in het uitgestrekte veenweidegebied ten noorden van Amsterdam, op de eens uitgestrekte Gooise Heide en in de binnenduinrand langs de Hollandse Noordzeekust.
Bijzonder voor Noord-Holland is dat in een aantal van deze oude dorpen, in het bijzonder in Waterland en langs het IJsselmeer, nog immer een groot aantal historische houten woonhuizen aanwezig zijn, zoals in Marken, Durgerdam, Zaandijk, Broek in Waterland en Westzaan.
De mooiste historische steden en dorpen van Noord-Holland
Marken – Historisch vissersdorp op voormalig eiland in het IJsselmeer
Marken (Regio Waterland) is een historisch vissersdorp op een aantal terpen met daarop tientallen kleine houten vissershuisjes. Elke terp vormt een buurt of werve.
Marken ligt op een voormalig eiland in het IJsselmeer, en is sinds 1957 via een dijk met het vaste land verbonden.
Lees meer over Marken (Kruisbaakweg bij 2, Marken).
Haarlem – Belangrijke zeventiende-eeuwse handelsstad aan het Spaarne
Haarlem (Regio Kennemerland) is de hoofdstad van de provincie Noord-Holland. Deze historische handelsstad was rond 1600 zelfs belangrijker dan Amsterdam.
In de Gouden Eeuw woonden en werkten er vele kunstschilders in deze stad, waaronder Frans Hals en Jacob van Ruisdael.
Lees meer over Haarlem (Damstraat bij 29, Haarlem).
Amsterdam – Centrum van de Gouden Eeuw
Amsterdam is de hoofdstad van Nederland en een voormalige internationale zeehandelsstad aan het IJsselmeer.
Deze metropool uit de zeventiende eeuw is met 7.480 rijksmonumenten de woonplaats is met veruit de meeste rijksmonumenten van Nederland.
Lees meer over Amsterdam (Nieuwmarkt bij 4, Amsterdam).
Edam – Lokale handelscentrum aan het IJsselmeer
Edam (Regio Waterland) is een handelsstadje aan het IJsselmeer en één van de kleinste steden van Noord-Holland.
In dit middeleeuwse stadje werden eeuwenlang de zuivelproducten geproduceerd in haar achterland verhandeld.
Lees meer over Edam (Damplein bij 1, Edam).
De Rijp – Lokale handelscentrum aan het IJsselmeer
De Rijp (Regio Waterland) was tussen de zeventiende en negentiende eeuw een welvarend vissersdorp aan de dijk rond het voormalige Schermereiland, een eiland tussen de voormalige binnenzeeën De Beemster en De Schermer.
Lees meer over De Rijp (Kleine Dam bij 1, De Rijp).
Hoorn – Eeuwenlang een belangrijke internationale zeehavenstad aan het IJsselmeer
Hoorn (Regio West-Friesland) was al vanaf de middeleeuwen een belangrijke internationale handelsstad aan de voormalige Zuiderzee.
In 1602 werd er bovendien een kamer, een afdeling, van de Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC) in de stad gevestigd.
Lees meer over Hoorn (Roode Steen bij 8, Hoorn).
Durgerdam – Scheepvaart en visserijdorp aan de Zuiderzeedijk
Durgerdam (Regio Waterland). Historisch scheepvaart- en visserijdorp aan de Zuiderzeedijk nabij Amsterdam.
De historische kern van dit dorpje, dat tegenwoordig onderdeel is van Amsterdam, bestaat nog grotendeels uit houten woningen.
Lees meer over Durgerdam (Durgerdammerdijk bij 101, Amsterdam).
Enkhuizen – Van vissersdorp naar belangrijke zeehandelsvaartstad
Enkhuizen (Regio West-Friesland). Welvarend middeleeuws vissersdorp aan het IJsselmeer, dat uitgroeide tot een belangrijke zeehandelsvaartsstad.
De stad werd rond 1500 uitgebreid en tevens voorzien van moderne gebastioneerde vestingwerken. Enkhuizen is één van de mooiste vestingsteden van Nederland.
Lees meer over Enkhuizen (Havenweg bij 2, Enkhuizen).
Bloemendaal – Arbeidersdorp in dienst van Haarlem
Bloemendaal (Regio Kennemerland). Kerkdorp in de binnenduinrand dat meeprofiteerde van de groei van het naastgelegen Haarlem, door zich toe te leggen op het wassen en bleken van de linnen en garens geproduceerd in Haarlem. Later bouwden gefortuneerde Haarlemse kooplieden rond het dorp hun zomerse lusthoven.
Lees meer over Bloemendaal (Kerkplein bij 2, Bloemendaal).
‘s-Graveland – In dienst van buitenplaatsen
’s-Graveland (Regio Gooi en Vechtstreek) is een dorp waarvan het grondgebied, na de ontginning van haar grondgebied in de zeventiende eeuw, bijna geheel bebouwd werd met buitenplaatsen voor welgestelde Amsterdammers.
‘s-Graveland is daarmee één van de dorpen met de meeste historische buitenplaatsen van Nederland.
Lees alles over ’s-Graveland (Noordereinde bij 54, ‘s-Graveland).
Ransdorp – Lintdorp in het veenweidegebied van Amsterdam
Ransdorp (Regio Waterland). Lintdorp aan beide zijden van de kerk van Ransdorp langs de vaarweg Achter Twiske, in het veenweidegebied noordoostelijk van Amsterdam.
Lees meer over Ransdorp (Dorpsweg Ransdorp bij 59, Amsterdam).
Zaandijk – Arbeidersdorp langs de Zaan
Zaandijk (Regio Zaanstreek). Dorp aan de dijk langs de Zaan, een belangrijk vaarwater door één van de oudste industriegebieden van Europa, zoals nog steeds herkenbaar in de tegenover Zaandijk gelegen Zaanse Schans.
Lees meer over Zaandijk (Lagedijk bij 79, Zaandijk).
Muiden – Vesting aan het IJsselmeer
Muiden (Regio Gooi en Vechtstreek). Vestingstad bij het Muiderslot aan de monding van, de in de middeleeuwen zeer belangrijke handelsrivier de Utrechtse Vecht, in het IJsselmeer.
Lees meer over Muiden (Vestingplein bij 1, Muiden).
Alkmaar – Middeleeuwse handelsstad
Alkmaar (Regio Kennemerland) is een middeleeuwse handelsstad op de splitsing van een belangrijke landweg, over een strandwal parallel aan de Hollandse kust, en een vaarweg naar de voormalige binnenzee de Schermer.
Hier werden eeuwenlang de zuivelproducten geproduceerd in de omliggende veenweidegebieden verhandeld.
Lees meer over Alkmaar (Waagplein bij 2, Alkmaar).
Medemblik – Strategisch aan het IJsselmeer gelegen middeleeuwse handelsstad
Medemblik (Regio West-Friesland) is een middeleeuws kasteel- en handelsstad in West-Friesland.
Het strategisch aan het IJsselmeer gelegen vestingstadje is één van de kleinste steden van Noord-Holland.
Lees meer over Medemblik (Oudevaartsgat bij 8, Medemblik).
Weesp- Vestingstad aan de Vecht
Weesp (Regio Gooi en Vechtstreek) is een vestingstad aan de in de middeleeuwen zeer belangrijke handelsrivier de Utrechtse Vecht.
Weesp werd later onderdeel werd van zowel de Oude- als de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
Lees meer over Weesp (Nieuwstraat 31, Weesp).
Broek in Waterland – Van boerendorp tot renteniersdorp
Broek in Waterland (Regio Waterland) is sinds de middeleeuwen een lokaal handelsdorp op het kruispunt van diverse watergangen in het veenweidegebied Waterland.
Het dorp groeide in de Gouden Eeuw uit tot renteniersdorp, met veel statige houten woningen, voor bemiddelde Amsterdammers.
Lees meer over Boek in Waterland (Havenrak bij 1, Broek in Waterland).
Naarden – Vestingstad bij het IJsselmeer
Naarden (Regio Gooi en Vechtstreek) is één van de mooiste vestingsteden van Nederland met dubbele omwalling op een in de late middeleeuwen belangrijke landroute tussen Amsterdam en het Duitse Achterland die parallel aan de voormalige Zuiderzee lag.
Lees alles over Naarden (Marktstraat bij 22, Naarden).
Kolhorn – Voormalige havenplaats aan de Zuiderzee
Kolhorn (Regio West-Friesland) was in de middeleeuwen een havenplaats en vissersdorp, dat tot 1844, toen het omringende gebied ingepolderd werd, aan de Westfriese Omringdijk bij een inham van de Zuiderzee lag.
Lees meer over Kolhorn (Kerkepad bij 1, Kolhorn).
Bussum – Van boerendorp tot forensendorp
Bussum (Regio Gooi en Vechtstreek) is een voormalig boerendorp op de eens uitgestrekte Gooise Heide. Dit brinkdorp ontwikkelde zich vanaf 1874, na de aanleg van de Oosterspoorweg tussen Amsterdam en Amersfoort, tot een forensendorp met diverse nieuwe villawijken, voor welgestelde Amsterdammers.
(Brinklaan bij 115, Bussum)
Velsen-Zuid – Kerkdorp in de binnenduinrand
Velsen-Zuid (Regio Kennemerland) is een oud kerkdorp in de binnenduinrand, waar Willibrord één van de moederkerken van Holland stichtte, een voorganger van de huidige Engelmunduskerk. Nadat gefortuneerde Amsterdammers in de zeventiende eeuw er hun buitenplaatsen lieten bouwen, zoals de historische buitenplaatsen Beeckestijn, Velserbeek en Waterland, vestigden zich hoveniers, tuinlieden en ambachtslieden rondom de dorpskerk, en kwam het dorpje tot bloei.
Lees meer over Velsen-Zuid (Kerkplein bij 1, Velsen-Zuid).
Twisk – Lintdorp met mintgroen geverfde stolpboerderijen
Twisk (Regio West-Friesland) is een lintdorp op een smalle zandrug omgeven door vruchtbare akker- en weidegronden. Aan de centrale Dorpsweg met daarnaast de dorpssloot die overspannen is door vele bruggetjes, staan vele fraaie stolpboerderijen, vaak geschilderd in de voor de streek typische mintgroene kleuren. Twisk was één van de rijkste dorpen van West-Friesland en onderdeel van de Westfriese plattelandsstad ‘Stede Abbekerk’.
Lees meer over Twisk (Dorpsweg bij 121, Twisk).
Laren – Van boerendorp tot forensendorp
Laren (Regio Gooi en Vechtstreek) is een brinkdorp bij de eens uitgestrekte Gooise Heide. Het boerendrop ontwikkelde zich vanaf 1882, na de aanleg van de Gooische tramlijn tussen Amsterdam en Laren, in een kunstenaars- en forensendorp voor rijke Amsterdammers met tientallen villa’s en tot woonboerderij omgebouwde historische boerderijen.
Lees meer over Laren (Brink bij 27, Laren).
Blaricum – Van boerendorp tot forensendorp
Blaricum (Regio Gooi en Vechtstreek) is een brinkdorp dat lag op de eens uitgestrekte Gooise Heide. Het boerendorp ontwikkelde zich, net als Laren, na de aanleg van de Gooische tramlijn vanaf 1882 in een kunstenaars- en forensendorp voor rijke Amsterdammers, met villawijken en tientallen tot woonboerderij omgebouwde historische boerderijen.
Lees meer over Blaricum (Brinklaan bij 4, Blaricum).
Westzaan – Lintdorp rijk aan houten woningen
Westzaan (Regio Zaanstreek) is een lintdorp langs een dijk dwars door de langgerekte veenweidepolder Westzaan. Deze dijk vormt alsware een zichtas vanuit het zeer fraaie Raadhuis van Westzaan uit 1776, dat behoort tot de Top 100 van meest bijzondere rijksmonumenten van Nederland. Langs deze dijk (J.J. Allanstraat) staan tientallen historische houten huizen en boerderijen.
Lees meer over Westzaan (Kerkbuurt bij 35, Westzaan).
