Noord-Brabant is, na Flevoland en Drenthe, de provincie met de laagste monumentendichtheid van Nederland. Maar toch kent Noord-Brabant tientallen historische steden, stadjes, dorpen en buurtschappen waar het is alsof je teruggaat in de tijd. De meeste van deze sfeervolle oude plaatsen hebben de status van beschermd dorps- of stadsgezicht, als erkenning van hun cultuurhistorische waarde. De monumentendichtheid is een goede maat om deze mooie historische dorpen en steden te rangschikken.
Deze mooie historische dorpen en steden geven een goed beeld hoe Brabanders eeuwenlang hebben geleefd. Tussen deze mooiste historische woonplaatsen bevinden zich agrarische buurtschappen rond een kleine driehoekig brink op de zandgronden, vestingstadjes langs de Maas, bestuurscentra, fabrieksdorpen die rond 1900 planmatig zijn gesticht, en meer.
Van de 25 mooiste historische woonplaatsen in deze provincie, horen er acht tot de kleinste steden van Noord-Brabant. En met Heusden heeft Noord-Brabant zelfs de woonplaats met de op één na hoogste monumentendichtheid van Nederland.
Top 25 – Woonplaatsen met de hoogste monumentendichtheid van Noord-Brabant
- Heusden (129). Vestingstadje aan de Maas. Heusden is de kleinste stad van Noord-Brabant en één van de mooiste vestingsteden van Nederland.
- Straten – Oirschot (54). Agrarisch buurtschap rond driehoekige brink.
- Zandoerle – Veldhoven (47). Agrarisch buurtschap rond langgerekt marktveld dat één van de kernen was van de Vrijheid Oerle.
- Grave (45). Vestingstad aan de Maas en één van de kleinste steden van Noord-Brabant.
- Ravenstein (42). Ravenstein is net als het 7 kilometer oostelijker gelegen Grave een vestingstad aan de Maas en één van de kleinste steden van Noord-Brabant.
- Batadorp – Best (39). Fabrieksdorp rond 1934 gesticht voor de werknemers van de naastgelegen schoenenfabriek Bata.
- Geertruidenberg (19). Oude vestingstad aan de Maas. Deze in de middeleeuwen zeer belangrijke handelsstad ligt rond een langgerekt geplaveid marktplein dat wordt gedomineerd door de robuuste Geertruidskerk. Geertruidenberg is één van de kleinste steden van Noord-Brabant.
- ’s-Hertogenbosch (10). Vestingstad ontstaan bij de samenvloeiing van de Dommel en de Aa. De stad is een eeuwenoud bestuurscentrum, eerst van het noordelijke deel van het Hertogdom Brabant en tegenwoordig van de provincie Noord-Brabant.
- Megen (10). Middeleeuws stadje aan de Maas, en hoofdstad van het soevereine graafschap Megen. Megen is één van de kleinste steden van Noord-Brabant.
- Woudrichem (7,5). Vestingstadje langs getijderivier de Merwede en één van de mooiste vestingsteden van Nederland en kleinste steden van Noord-Brabant.
- Breda (5,9). Kasteelstad, en hoofdstad van de voormalige Baronie van Breda, die is ontstaan daar waar de rivieren de Aa en Mark samenkomen.
- Bergen op Zoom (5,7). Stad aan de Oosterschelde en aan de voet van de Brabantse Wal. Deze middeleeuwse handelsstad was eens de hoofdstad van het onafhankelijke Markizaat Bergen op Zoom. De markiezen bestuurden hun land vanuit het nog immer centraal in de historische kern van Bergen op Zoom gelegen imposante stadspaleis de Markiezenhof.
- Loon – Waalre (5,0). Agrarisch buurtschap met langgevelboerderijen op en aan een, nog grotendeels door onverharde wegen omgeven, kleine driehoekige brink.
- Willemstad (4,2). Vestingstad aan de brede getijderivier het Hollandsch Diep. Willemstad is één van de kleinste en mooiste vestingsteden van Nederland.
- Tilburg (3,1). Textielstad groot geworden door de wollenstoffenindustrie. Na de neergang van de textielindustrie in de twintigste eeuw verbrede de bedrijvigheid in de stad zich. De stad kent vele herenhuizen en enkele historische wevershuisjes.
- Oirschot (2,9). Marktstadje met beperkte stadsrechten, een vrijheid, op de zandgronden van Midden-Brabant. Oirschot is één van de mooiste vrijheden van Nederland.
- Boomen – Lierop (2,7). Agrarisch buurtschap aan de Meervense Loop, een zijbeek van de Aa.
- Riel – Eindhoven (2,4). Agrarisch buurtschap rond twee brinken zuidoostelijk van Eindhoven.
- Oosterhout (2,3). Marktstadje, een vrijheid, noordelijk van Breda, waar in de vijftiende eeuw aan de Ridderstraat diverse slotjes, voorname huizen, voor de Oosterhoutse elite gebouwd waarvan er nog vijf bestaan.
- Liempde (2,2). Agrarisch dorp in het Dommeldal ontstaan uit zes aan elkaar vastgegroeide agrarische brinknederzettingen.
- Eindhoven (1,7). Handelstad aan de Dommel en het huidige economische hart van Noord-Brabant.
- Budel-Dorplein (1,4). Fabrieksdorp uit rond 1895 gesticht voor de werknemers van de ernaast gelegen zinkfabriek van de familie Dor.
- Nuenen (1,2). Kerkdorp aan de Hooidonkse Beek, een zijbeek van de Dommel, noordoostelijk van Eindhoven. Het voormalige boerendorp is vooral bekend geworden door de schilderijen van Vincent van Gogh. De monumentendichtheid van deze woonplaats wordt voor een groot deel bepaald door de elf rijksmonumenten van de westelijk op het grondgebied van Nuenen gelegen buitenplaats Soeterbeek.
- Oisterwijk (1,2). Marktstadje met beperkte stadsrechten, een vrijheid, ontstaan langs het langgerekte, deels met gras begroeide, marktveld omringd door lindebomen (De Lind). Oisterwijk is één van de mooiste vrijheden van Nederland.
- Hilvarenbeek (0,9). Marktstadje rond met beperkte stadsrechten, een vrijheid, rond een door bomen omringd, met gras begroeid, marktveld (Vrijthof). Hilvarenbeek is één van de mooiste vrijheden van Nederland.
Woonplaatsen, waarvan de historisch kern de status van beschermd stads- of dorpsgezicht heeft, gerangschikt op hun monumentendichtheid (aantal onroerend goed rijksmonumenten in de woonplaats per 100 hectare landoppervlak.)
Het Verhaal van de mooiste historische dorpen en steden van Noord-Brabant
Wat direct opvalt aan de ranglijst met 25 mooiste historische steden en dorpen van Noord-Brabant is de enorme variatie aan mooie oude woonplaatsen in deze provincie; van kleine agrarische gehuchten tot grote(-ere) bestuurscentra, en van vestingstadjes tot industriesteden en fabrieksdorpen.
Het authentieke leven van de Brabanders op de hoge zandgronden, die ongeveer 85% van Noord-Brabant bedekken, komt duidelijk naar voren in deze ranglijst. Eeuwenlang leefde men er in kleine, losse, buurtschappen rond een kleine, vaak driehoekige, brink, die lagen op de helling van een beekdal. Langgevelboerderijen omringen de brink, met daaraan bovendien in veel gevallen een kapelletje. In de Top-25 van mooiste historische woonplaatsen van Noord-Brabant staan vijf van dergelijke historische buurtschappen: Straten, Zandoerle, Loon, Boomen en Riel.
Deze agrarische buurtschappen, ook wel herdgangen genoemd, lagen veelal op 1-2 kilometer afstand van elkaar. Doordat er lintbebouwing ontstond langs de verbindingswegen tussen de herdgangen groeiden ze in veel gevallen in de loop der eeuwen aan elkaar vast. Dit is nog steeds goed te zien in Lage Mierde (onderdeel van het kleine marktstadje Vrijheid Mierde), waar het Vloeieind, de verbindingsweg tussen waar twee kleine driehoekige brinken die op nog geen tweehonderd meter van elkaar liggen, aan beide zijden grotendeels bebouwd is met langgevelboerderijen. In andere woonplaatsen in de top-25, waaronder Tilburg (11 aan elkaar vastgegroeide herdgangen) en Liempde (zes aan elkaar vastgegroeide herdgangen), zijn de historische brinken lang niet altijd meer herkenbaar of inmiddels volledig bestraat.
Ook het strategisch belang van Noord-Brabant voor de rest van Nederland is duidelijk herkenbaar in de ranglijst met mooiste historische woonplaatsen van Noord-Brabant. Zeven van hen (Grave, Ravenstein, Megen, Heusden, Woudrichem, Geertruidenberg en Willemstad) zijn historische stadjes die liggen aan de noordgrens van deze provincie, gevormd door de in elkaars verlengde liggende (getijde-)rivieren Hollands Diep, Merwede en Maas. Deze vestingstadjes waren onderdeel van de Zuiderwaterlinie, een militaire verdedigingslinie die diende om de Republiek der Zeven Verenigde Nederland noordelijk van de grote rivieren te beschermen tegen aanvallen van Fransen en Spanjaarden vanuit het zuiden.
Tevens zijn diverse Brabantse bestuurscentra aanwezig in de ranglijst, met naast ’s-Hertogenbosch, de hoofdstad van de provincie Noord-Brabant en eerder van het noordelijk deel van het Hertogdom Brabant, ook Breda en Bergen op Zoom, de hoofdsteden van, respectievelijk, de voormalige onafhankelijke landen ‘Baronie van Breda’ en ‘Markizaat Bergen op Zoom’.
Bijzonder zijn de Noord-Brabantse fabrieksdorpen in de ranglijst. Deze dorpen zijn rond 1900 planmatig gesticht voor de medewerkers van een naastgelegen fabriek, zoals Batadorp en Dorplein. Maar het meest bekende voorbeeld van een fabrieksdorp is natuurlijk het rond 1910 gestichte Philipsdorp, een beschermd dorpsgezicht, dat tegenwoordig middenin Eindhoven ligt.
