De mooiste Historische Steden en Dorpen van Nederland

6 minuten leestijd

Historische steden en dorpen oefenen een grote aantrekkingskracht op ons uit. Deze sfeervolle plekken tonen het authentieke Nederland, en geven je het gevoel dat je eeuwen terug gaat naar gelukkiger tijden toen het leven nog ongecompliceerd was. Deze dorpen en steden laten zien waar we vandaan komen, en geven een gevoel van vertrouwdheid in een snel veranderende omgeving.

Gelukkig hebben we in Nederland nog vele van dergelijke charmante dorpen en steden. De rijksmonumentendichtheid is een goede maat om de mooiste historische woonplaatsen van Nederland te rangschikken.

Van de woonplaatsen met de hoogste monumentendichtheid, steken er drie met kop en schouders boven de anderen uit; Sint Anna ter Muiden, Heusden en Nieuwpoort, met respectievelijk 141, 129 en 89 rijksmonumenten per 100 hectare. De ranglijst met de mooiste historische steden, wordt aangevoerd door Leiden, en Jaarsveld voert de ranglijst van historische dorpen met de hoogste monumentendichtheid aan.

Top 10 – Woonplaatsen met de hoogste monumentendichtheid van Nederland

  1. Sint Anna ter Muiden (141). Stadje op Zeeuws-Vlaanderen in Zeeland
  2. Heusden (129). Vestingstadje aan de Maas in Noord-Brabant.
  3. Nieuwpoort (89). Vestingstadje aan de Lek in Zuid-Holland.
  4. Jaarsveld (57). Kasteeldorp aan de Lek in de provincie Utrecht.
  5. Leiden (57). Stad in Zuid-Holland.
  6. Marken (55). Vissersdorp op een voormalig eiland in het IJsselmeer.
  7. Middelburg (46). Stad op Walcheren in Zeeland.
  8. Grave (45). Vestingstad aan de Maas in Noord-Brabant.
  9. Oost-Vlieland (44). Voormalige vissersdorp en hoofdplaats van het Waddeneiland Vlieland.
  10. Haarlem (42). Stad in Noord-Holland.

Monumentendichtheid in aantal onroerend goed rijksmonumenten per 100 hectare landoppervlak van de woonplaats.

Historische Dorpen en Steden in Nederland

Nederland heeft ongeveer 63.000 rijksmonumenten, bouwwerken die vanwege hun schoonheid of anderszins van belang zijn voor heel Nederland. Wanneer meerdere rijksmonumenten bij elkaar staan, zijn ze in staat om een historische sfeer te creëren die doet denken aan de ‘gelukkiger’ tijden van weleer. Maar niet elke woonplaats kent evenveel rijksmonumenten. En bovendien is voor het creëren van een historische sfeer niet zozeer het aantal rijksmonumenten van belang, maar of ze bij elkaar staan. Daarom is de rijksmonumentendichtheid (aantal rijksmonumenten/oppervlakte) een goede maat om de mooiste historische woonplaatsen van Nederland te rangschikken.

De historische kernen van de op deze manier geselecteerde mooie historische dorpen en steden van Nederland zijn waarschijnlijk daarom, op één na (Biessum), ook beschermde stads- of dorpsgezichten, gebieden met een bijzonder cultuurhistorische karakter.

Maar wat mooi is, is ook heel persoonlijk. Om zo maar twee uitersten te noemen; voor de één fungeren rijksmonumenten als een sfeer-verhogend decor in de grote bruisende stad, terwijl de ander van kleine rustige dorpjes houdt. Daarom hieronder nog twee ranglijstjes, voor elk wat wils:

Top 10 – Mooiste Historische Steden van Nederland

  1. Leiden (57). Stad in Zuid-Holland.
  2. Middelburg (46). Stad op Walcheren in Zeeland.
  3. Haarlem (42). Stad in Noord-Holland.
  4. Amsterdam (40). Stad in Noord-Holland.
  5. Hoorn (31). Stad aan het IJsselmeer in Noord-Holland.
  6. Delft (31). Stad in Zuid-Holland.
  7. Maastricht (30). Stad aan de Maas in Limburg.
  8. Utrecht (26). Hoofdstad van de provincie Utrecht.
  9. Vlissingen (21). Stad aan de Westerschelde op Walcheren in Zeeland.
  10. Gouda (21). Stad aan de Hollandse IJssel in Zuid-Holland.

Steden: Woonplaatsen met historische stadsrechten en meer dan 25.000 inwoners (aantal rijksmonumenten in de stad per 100 hectare land)

Top 10 – Mooiste Historische Dorpen van Nederland

  1. Jaarsveld (57). Kasteeldorp aan de Lek in de provincie Utrecht.
  2. Marken (55). Vissersdorp op voormalig eiland in het Markermeer in Noord-Holland.
  3. Oost-Vlieland (44). Vissersdorp en hoofdplaats van het Waddeneiland Vlieland.
  4. ’t Woudt (37). Kerkdorp westelijk van Delft in Zuid-Holland.
  5. Spaarndam (35). Dubbeldorp aan beide zijden van een schutsluis in de Spaarne in Noord-Holland.
  6. De Rijp (35). Dijkdorp op de dijk rond het voormalige Schermereiland in Noord-Holland.
  7. Biessum (33). Terpdorp in de noordwesthoek van Delfzijl in de provincie Groningen.
  8. Durgerdam (29). Dijkdorp aan het IJmeer in Noord-Holland.
  9. Zuidvelde (28). Brinkdorp in het noorden van Drenthe.
  10. Bad Nieuweschans (25). Vestingdorp in de provincie Groningen.

Dorpen: Woonplaatsen zonder historische stadsrechten met minder dan 25.000 inwoners (aantal rijksmonumenten in het dorp per 100 hectare land).

Woonplaatsen met de hoogste monumentendichtheid per Provincie

.

Het Verhaal van de vijf mooiste Historische Plaatsen van Nederland

1. Sint Anna ter Muiden – Voormalige voorhaven van Brugge

Sint Anna ter Muiden ligt in Zeeuws-Vlaanderen en is de meest westelijk gelegen woonplaats van Nederland. Met haar 45 inwoners is dit stadje één van de kleinste steden van Nederland. Als voormalige voorhaven van Brugge, in de middeleeuwen één van de voornaamste handelsmetropolen van Europa, werd Sint Anna ter Muiden, nadat het in 1242 stadsrechten had gekregen, een welvarende handelsstad. Tien jaar later werd het zelfs lid van de Londense Hanze.

Kerk Sint Anna ter Muiden

Echter, toen de haven van Sint Anna ter Muiden aan de zeearm het Zwin verzande, en het tussen 1385 en 1436 drie keer door de Engelsen werd geplunderd en in brand gestoken, nam het belang van dit stadje snel af. De nederzetting bleef voortbestaan als een rustiek plattelandsdorpje, rond het centraal gelegen schilderachtige marktplein met daaraan de rijkversierde stadspomp, het stadhuis uit 1650 en een tiental monumentale woningen.

Slechts de robuuste veertiende-eeuwse kerktoren herinnert nog aan het eens zeer welvarende handelsstadje. De overige 46 rijksmonumenten in Sint Anna ter Muiden zijn van recenter datum. Het zijn, deels witgeschilderde, dwarspanden bedekt met rode pannen, welke resulteren in het charmante historische uiterlijk van het stadje.

Ontdek en Beleef Sint Anna ter Muiden (Marktplein 12, Sluis).

2. Heusden – Wonderschone kleine vestingstad

Heusden ligt op de zuidoever van de Maas en is de kleinste stad van Noord-Brabant. Het is ontstaan als kasteelnederzetting en kreeg rond 1288 stadsrechten. De ruïne van Kasteel Heusden ligt nog altijd binnen de vestingwallen van dit vestingstadje.

Heusden.stadshaven.2

Heusden lag zeer strategisch in het grensgebied tussen Brabant, Holland en Gelre. Het was eeuwenlang onderwerp van strijd tussen diverse landsheren. Na de verwoesting van Heusden door Spaansgezinden, kreeg het stadje na haar herovering door de Staatsen aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1649) moderne gebastioneerde vestingwerken. Met haar bijzondere dubbele omwalling en omgrachting is het één van de mooiste vestingsteden van Nederland. Later vormde de Vesting Heusden een scharnierpunt tussen de Oude Hollandse Waterlinie en de Zuiderwaterlinie, en het was tot 1879 een garnizoensstad.

Maar ook het belang van de visserij voor Heusden is nog altijd goed zichtbaar aan de binnen de vesting gelegen haven, waarvan de toegang wordt overspannen door twee helwitte ophaalbruggen. Via een trap naar de, aan de binnenhaven gelegen, poort in de visbank, kon de vis er direct, of op de naastgelegen vismarkt, worden verhandeld.

De nog net geen 120 binnen de Vesting Heusden gelegen rijksmonumenten en de twee stadspoorten in, en drie houten standaardmolens bovenop, haar vestigingswal, geven het nog grotendeels vrij in het landschap gelegen Heusden, haar beeldschone historische karakter.

Ontdek en Beleef Heusden (Vismarkt 4, Heusden).

3. Nieuwpoort – Vesting als bescherming tegen vijand en stormvloeden

Nieuwpoort ligt op de zuidoever van de Lek, en is de kleinste stad van Zuid-Holland. Nieuwpoort ontstond als regionaal handelscentrum bij de monding van het veenriviertje de Goudriaan in de Lek. Het kreeg in 1283 stadsrechten maar bleef altijd een bescheiden lokaal handelscentrum.

Hier kwam in 1672 enige verandering in, toen Nieuwpoort werd opgenomen in de Oude Hollandse Waterlinie. Het vormde samen met, het aan de andere kant van de Lek gelegen Schoonhoven, een twee-eenheid ter bescherming van Holland tegen vijandelijke aanvallen vanuit het oosten. Daarnaast lag Nieuwpoort op één van de weinige begaanbare landroutes naar Gorinchem, de zuidoostpunt van het graafschap Holland.

Inundatiekanaal vanaf inlaatsluis onder Stadhuis Nieuwpoort

Nadat Nieuwpoort was opgenomen in de Oude Hollandse waterlinie, werd het voorzien van moderne gebastioneerde vestingwerken. Centraal in Nieuwpoort, op het kruispunt van rivierdijk en binnengracht, ligt het sierlijke stadhuis. Deze is gebouwd op een overkluizing over een belangrijke inundatiesluis, zodat de sluis beschermd was tegen saboteurs.

Maar met de aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie anderhalve eeuw later, twintig kilometer oostelijk van Nieuwpoort, verloor het stadje haar militaire functie. De vesting bleef echter zeer belangrijk als veilig toevluchtsoord tijdens de vele watersnoden die de Alblasserwaard eeuwenlang troffen. Daarom werden de vestingwallen ook na het opheffen van de vestingstatus goed onderhouden, en is Nieuwpoort één van de mooiste en kleinste vestingsteden van Nederland.

Daarna verwerd Nieuwpoort tot een historisch plattelandsstadje, met diverse stadsboerderijen binnen de Vesting. Met haar 50 rijksmonumenten, die grotendeels liggen langs de binnengracht/het inundatiekanaal dat dwars door deze nog geen 30 hectare grote Vesting loopt, is de geschiedenis van Nieuwpoort dan ook in elke hoek van deze vestingstad merkbaar.

Ontdek en Beleef Nieuwpoort (Hoogstraat 53, Nieuwpoort).

4. Jaarsveld – Kasteeldorp als centrum van uniek dijkbewakingscomplex

Het kasteeldorp Jaarsveld ligt aan de Lek, in het zuidwesten van de provincie Utrecht. Het kleine dorpje rondom de veertiende-eeuwse dorpskerk dankt haar ontstaan grotendeels aan het rond 1384 gestichte Kasteel Veldenstein, van waaruit het verkeer over de Lek en de Lekdijk kon worden gecontroleerd. Dit kasteel, in het grensgebied tussen Holland en Utrecht, is verschillende keren vernield, om in 1673 definitief te worden verwoest. Een krappe eeuw later vormt het kasteelterrein de locatie van de nieuw gestichte buitenplaats Huis te Jaarsveld, met in haar tuin de middeleeuwse structuur van de kasteelplaats verwerkt.

Dijkhuis van het hoogheemraadschap Benedendams in Jaarsveld

Een ander belangrijke gebeurtenis voor Jaarsveld is de afdamming van de Hollandse IJssel in 1285 bij Klaphek. Daarna kon de Nederrijn haar water alleen nog via de Lek afvoeren. De Lekdijken konden dit niet aan en braken in de eeuwen erna regelmatig door. Hierbij kwamen soms grote delen van het Sticht Utrecht en Graafschap Holland onder water te staan, tot aan de binnenstad van Amsterdam toe. Daarom werd in 1328 het Hoogheemraadschap Lekdijk Benedendams opgericht. Het bestuurscentrum van dit hoogheemraadschap, en in geval van hoogwater commandocentrum van het dijkleger, bevond zich in het huidige zeer fraaie Dijkhuis te Jaarsveld, dat naast de dorpskerk aan de Lekdijk staat.

Dijkhuis te Jaarsveld vormt bovendien het centrum van een zeer bijzonder historisch waterstaatkundig complex voor het onderhoud en de bewaking van de Lekdijk tussen Vreeswijk en Schoonhoven. Veel van de oorspronkelijke elementen van dit systeem, zoals verhoefslagingspaaltjes, dijkbewakingspalen, dijkmagazijnen en peilschaalhuisjes, zijn nog altijd aan beide zijden van Jaarsveld aanwezig. Kerkdorp Jaarsveld met buitenplaats en dijkhuis vormen samen beschermd dorpsgezicht Jaarsveld.

Ontdek en Beleef Jaarsveld (Kerkstraat 5, Jaarsveld).

5. Leiden – Van lakenstad tot monumentenstad

Leiden is ontstaan bij een kruispunt van belangrijke handelsroutes over water en land. Hier bevond zich, daar waar de Oude Rijn – in de vroege middeleeuwen de hoofdstroom van de internationale handelsroute de Rijn – samenvloeide met de Nieuwe Rijn, de enige oversteekplaats over deze rivieren in de verre omtrek. Op deze locatie, middenin in het huidige centrum van Leiden, werd rond 870 de nog altijd bestaande Burcht van Leiden, gebouwd op een 11 meter hoge kunstmatige heuvel. Het strategisch belang van deze locatie nam verder toe nadat de graaf van Holland in 1121 vlak bij de Burcht zijn grafelijk hof liet bouwen. Hiervan resteren nog de voormalige gevangenis, het Gravensteen, en de kapel, later uitgebouwd tot de Pieterskerk.

Tussen de Burcht en het grafelijk hof ontstond de handels- en vissersnederzetting Leiden, die rond 1206 stadsrechten kreeg. Daarna werd de stad halverwege de dertiende eeuw omgeven door stadsmuren en stadsgrachten. Leiden groeide de eerste eeuwen voorspoedig, in het bijzonder door de lakennijverheid, en de stad werd zelfs een aantal malen uitgelegd. Echter, Leidens’ economie stagneerde in de vijftiende eeuw, door concurrentie vanuit Engeland en de Zuidelijke Nederlanden.

Leiden Zijlpoort

De eerste helft van de Tachtigjarige Oorlog resulteerde in een tweede bloeiperiode voor Leiden. Tussen 1567 en 1589 kwam er een grote vluchtelingenstroom van de Zuidelijke Nederlanden naar de Noordelijke Nederlanden op gang vanwege de repressie door de Spanjaarden. Vooral veel kapitaalkrachtigen en/of intellectuelen uit de Zuidelijke Nederlanden, toen het economische zwaartepunt van de Nederlanden, trokken naar de steden van de toen nog vrije Noordelijke Nederlanden. In Leiden, dat aan het begin van de veertiende eeuw was uitgegroeid tot de grootste stad van Holland en waar Willem van Oranje in 1575 de Universiteit Leiden, de oudste universiteit van Nederland, had gesticht was in 1622 zelfs 67% van de inwoners van Zuid-Nederlandse afkomst.

De Vlamingen bliezen de kwijnende lakennijverheid in Leiden nieuw leven in, met hun kennis van nieuwe technieken voor het maken van lichter laken. Rond 1650 was Leiden uitgegroeid tot de grootste textielproducent ter wereld. De imposante Lakenhal uit 1640, waar de textiel werd verhandeld, herinnert nog aan deze tijden. In die tijd was Leiden tevens, na Amsterdam, de grootste stad van de Republiek.

De bevolkingsgroei maakte daarnaast de aanleg van nieuwe grachten en singels noodzakelijk en het huidige singelpatroon in het centrum van Leiden werd toen aangelegd. Bij deze stadsuitbreiding (rond 1660-1670), werd Leiden bovendien omringd door moderne gebastioneerde vestingwerken. Van de verschillende historische vestingwerken van Leiden resteren nog, de middeleeuwse stadsgrachten, de middeleeuwse muurtoren Oostenrijk ( 1480), de bochtige vestinggracht en twee rijkversierde stadspoorten, de Zijlpoort (1667) en de Morschpoort (1669).

In de achttiende eeuw liep de welvaart van Leiden opnieuw sterk terug. Veel van de bebouwing verkrotte maar er is gelukkig ook veel bewaard gebleven. Leiden heeft 1239 rijksmonumenten en drie ervan, het Sint Annahofje, zaagmolen d’Heesterboom en Bibliotheca Thysiana, staan zelfs in de Top 100 van meest bijzondere rijksmonumenten van Nederland.

Ontdek en Beleef Leiden (Aalmarkt bij 21, Leiden).