Gelderland heeft, na Noord- en Zuid-Holland, het grootste aantal rijksmonumenten van Nederland. De Gelderse steden Zutphen (396) en Elburg (271) behoren zelfs tot de tien steden in Nederland met de meeste rijksmonumenten.
Gelderland kent dan ook tientallen steden, stadjes en historische dorpen waar het is alsof je teruggaat in de tijd. De meeste van deze sfeervolle oude woonplaatsen hebben de status van beschermd dorps- of stadsgezicht, als erkenning van hun cultuurhistorische waarde. De monumentendichtheid is een goede maat om deze mooie historische dorpen en steden te rangschikken.
Veel van de mooiste historische dorpen en steden in Gelderland liggen langs de belangrijke historische vaarwegen, zoals de Waal, IJssel, Oude IJssel, Maas en Linge maar ook langs het IJsselmeer. Op strategische locatie stonden daar kastelen, waar nederzetting bij ontstonden. In diverse gevallen groeiden deze handelsnederzettingen later uit tot (vesting-)steden.
Top 25 – Woonplaatsen met de hoogste monumentendichtheid van Gelderland
- Ubbergen (31). Negentiende-eeuws villadorp op de grens van de uiterwaarden van de Waal en de stuwwal tussen Nijmegen en Kleef.
- Elburg (21). Vestingstad aan het IJsselmeer, in de middeleeuwen aan de tekentafel ontworpen als ideaalstad volgens de dimensies van de Gulden Snede, de goddelijke proporties.
- Bronkhorst (18). Klein stadje op rivierduin langs de IJssel.
- Zaltbommel (17). Vestingstad langs de Waal in de Bommelerwaard.
- Staverden (17). Kasteelnederzetting met stadsrechten bij kasteel Staverden op de Veluwe.
- Zutphen (14). Oude handels- en bestuursstad aan de IJssel.
- Doesburg (14). Vestingstad bij de samenvloeiing van de IJssel en de Oude IJssel.
- Buren (10). Klein middeleeuws stadje in de Betuwe.
- Gortel (8,1). Landbouwenclave in de bossen van landgoed Kroondomein Het Loo.
- Nijmegen (6,0). Oudste stad van Nederland gelegen aan de Waal.
- Culemborg (4,7). Handelsstadje, en hoofdstad van het voormalige Graafschap Culemborg, gelegen op de zuidoever van de Lek.
- Dieren (4,5). Dorp aan de IJssel, gelegen bij het voormalige jachtslot Hof te Dieren.
- Hattem (4,2). Middeleeuws stadje aan de IJssel.
- Batenburg (3,3). Stadje aan de Maas bij de ruïne van het imposante Kasteel Batenburg.
- Harderwijk (3,1). Middeleeuwse handelsstad aan het IJsselmeer.
- Acquoy (2,7). Dorp met markante scheve kerktoren aan de Linge.
- Beesd (2,6). Langgestrekt dorp aan de Linge, waarvan de hoofstraat voorzien is van een dubbele rij geschoren linden.
- Neerijnen (2,6). Klein dorp aan de Waal bij Kasteel Neerijnen, waarvan het parkbos met dat van, het stroomafwaarts gelegen, Kasteel Waardenburg een historische eenheid vormt.
- Beusichem (2,2). Marktplaats aan de Lek in de Betuwe, rondom een door bomen omringd historisch dorpsplein.
- Zoelen (2,0). Kasteeldorp in de Betuwe langs de Linge, dat is ontstaan bij, het inmiddels tot buitenplaats getransformeerde, Kasteel Soelen.
- Nederhemert-Zuid (2,0). Kasteeldorp bij Kasteel Nederhemert in de Bommelerwaard. Het kleine dorpje is door de Afgedamde Maas gescheiden van Nederhemert-Noord.
- Laag-Keppel (1,9). Kasteelstadje bij Kasteel Keppel op een riviereiland tussen twee armen van de Oude IJssel.
- Hummelo (1,9). Esdorp ontstaan op een rivierduin zuidelijk van de Oude IJssel. Het lintdorp langs de Dorpsstraat, grenst in het zuiden grenst aan Landgoed Keppel.
- Heerewaarden (1,9). Handel- en visserijdorp aan de Maas. Deze voormalige tolplaats in het zuiden van Gelderland, is gebouwd op een langgerekte terp (Hogestraat) op een smalle oeverwalstrook tussen de hier op nog geen 1,5 kilometer van elkaar stromende Maas en Waal.
- Bredevoort (1,8). Voormalig vestingstadje ontstaan bij Kasteel Bredevoort aan de kruising van twee belangrijke landwegen.
Woonplaatsen, waarvan de historisch kern de status van beschermd stads- of dorpsgezicht heeft, gerangschikt op hun monumentendichtheid (aantal onroerend goed rijksmonumenten in de woonplaats per 100 hectare landoppervlak.)
