Het waterrijke Friesland is, na Drenthe, de provincie met de laagste bevolkingsdichtheid van Nederland. Toch kent het tientallen historische dorpjes en stadjes waar het is alsof je teruggaat in de tijd. In vergelijking met de woonplaatsen in de rest van Nederland, is de monumentendichtheid van de Friese plaatsen bovendien relatief hoog. De drie mooiste woonplaatsen van Friesland; Leeuwarden, Harlingen en Dokkum, behoren zelfs tot de tien mooiste historische woonkernen van Nederland.
De meeste van deze sfeervolle historische woonkernen hebben de status van beschermd dorps- of stadsgezicht, als erkenning van hun cultuurhistorische waarde. De monumentendichtheid een goede maat is om de mooiste historische dorpen en steden van Friesland te rangschikken. In de ranglijst met de vijfentwintig mooiste historische dorpen en steden van Friesland bevinden zich, op Stavoren na, alle Friese Elfsteden.
Top 25 – Woonplaatsen met de hoogste monumentendichtheid van Friesland
- Leeuwarden (1.388). Historische handels- en bestuursstad. Deze Elfstedenstad is de hoofdstad van Friesland.
- Harlingen (1.132). Historische havenstad en Elfstedenstad aan de Waddenzee.
- Dokkum (1.000). Vesting- en Elfstedenstad in Noordoost Friesland. Deze historische handels- en pelgrimsstad bevind zich op de op drie na hoogste terp van Nederland.
- Franeker (959). Historische vestingstad op een handelsterp in het Noordwest Friesland.
- Sneek (823). Historische zuivelstad in Zuidwest Friesland.
- Bolsward (769). Historische stad op handelsterp in Zuidwest Friesland.
- Nes (450). Historische dorp en voormalige hoofdplaats van Ameland.
- Poppingawier (350) Klein terpdorpje in het open veenweidegebied van Zuidwest Friesland, dat met dorpsvaart verbonden is met Sneek.
- Sloten (337). Kleinste vestingstad van Nederland aan de centraal door het stadje in Zuidwest Friesland.
- Kornwerderzand (313). Tot dorp getransformeerd werkeiland langs de Afsluitdijk, bij een enkele kilometers uit de Friese kust gelegen sluizencomplex.
- Oldeboorn (283). Historisch dorpje tussen Leeuwarden en Heerenveen, aan beide zijden van de centraal door het dorp stromende rivier de Boorne.
- Rien (267). Dorp in Zuidwest Friesland georiënteerd op de centraal door het dorp lopende Franekervaart.
- Workum (267). Historische havenstad en Elfstedenstad aan het IJsselmeer.
- IJlst (221). Historische handelsstad en Elfstedenstad zuidwestelijk van Sneek, aan het centraal door het stadje stromende rivier de Oude Ee.
- Veenklooster (200). Brinkdorp in Noordoost Friesland, bij historische buitenplaats Fogelsangh State.
- Moddergat (189). Voormalig vissersdorp onderaan de zeedijk langs de Waddenzee.
- Hindeloopen (151). Historische haven- en Elfstedenstad aan het IJsselmeer.
- Achlum (138). Terpdorp in Noordwest Friesland, rond een grotendeels afgegraven terp. De historische dorpskern bevind zich aan beide zijden van de erlangs lopende Achlumervaart naar Harlingen.
- Jelsum (131). Terpdorp ten noorden van Leeuwarden, met aan de ringweg (ossengang) rond de terp de historische buitenplaats Dekemastate en enkele grote kop-hals-romp boerderijen.
- Hollum (88). Dorp in het westen van Ameland, met tientallen oude ‘commandeurshuizen’, eenlaagse panden van gele baksteen op vrije erven en met een zadeldak tussen puntgevels.
- Oost-Vlieland (85). Lintdorp tussen de duinen en de zeedijk langs de Waddenzee op het eiland Vlieland.
- Makkum (74). Terpdorp ontstaan bij de monding van een getijdegeul in de Zuiderzee. Het dorp groeide in de zeventiende eeuw uit tot een belangrijke handels-, nijverheids- en scheepvaartplaats en diende als zeehaven van Bolsward.
- Dronrijp (73). Terpdorp aan een voormalige getijdegeul tussen Harlingen en Leeuwarden. Nadat deze slenk in 1507 was omgevormd tot trekvaart, ontwikkelde Dronrijp zich tot een handels-, ambachts- en logementsnederzetting. Rond het dorp stonden een tiental stinzen/buitenplaatsen, waarvan slechts de historische buitenplaats Schatzenburg bewaard is gebleven.
- Mantgum (72). Terpdorp zuidwestelijk van Leeuwarden, ontstaan aan de oever van de voormalige Middelzee. De historische bebouwing, met diverse fraaie rentenierswoningen van gepensioneerde welgestelde boeren, bevind zich bij de dorpskerk op de top van het niet-afgegraven deel van de terp.
- Ferwerd (71). Terpdorp met naast de imposante kerk op de op twee na hoogste terp van Nederland, een door historische panden omsloten vrijthof. Op de vruchtbare kleigronden rond dit dorp in Noordoost Friesland, bevinden zich de grachtenrestanten van drie voormalige stinzen.
De mooiste historische woonplaatsen van Friesland zijn gerangschikt op hun monumentendichtheid berekend op basis van het gewogen aantal onroerend goed rijksmonumenten (*2), bovengronds herkenbare archeologische rijksmonumenten, zoals terpen (*2) en gemeentelijke monumenten in de historische woonkern, per 100 hectare landoppervlak. Historische woonplaatsen zijn dorpen en steden waarvan de historische kern de status van beschermd stads- of dorpsgezicht heeft & waar minimaal 5 rijksmonumenten staan.
Het Verhaal van de mooiste historische dorpen en steden van Friesland
Wat direct opvalt aan de ranglijst met 25 mooiste historische steden en dorpen van Friesland, is dat ze veelal aan doorgaande vaarwegen liggen, zowel langs de eens goed bevaarbare getijdegeulen en rivieren, als langs de zeeën die aan Friesland grensden; de Zuiderzee, Waddenzee, en de centraal in Friesland gelegen zeearm de Middelzee, die later is ingepolderd. Anderen zijn via een dorpsvaart verbonden met de belangrijkste Friese handelssteden. In het uitgestrekte kwelder- en veenmoerasgebied dat Friesland tot de elfde eeuw grotendeels was, was transport over water veel efficiënter dan over land. Tot in de negentiende eeuw waren waterwegen dan ook de belangrijkste transportroutes in deze provincie.
De meeste nederzettingen werden gebouwd op, van terpen voorziene, natuurlijke verhogingen langs deze wateren, zoals oever-, kwelder- en stuwwallen. De plaatsen die later tot steden uitgroeiden lagen op locaties met een open verbinding met de Noordzee en haar belangrijke Europese handelsroutes, waardoor ze tot bloei konden komen.
Van de dertien in de middeleeuwen ontstane Friese steden, staan er tien in de ranglijst van 25 mooiste woonplaatsen van Friesland. De top zes bestaat zelfs geheel uit middeleeuwse Friese steden; Leeuwarden, Harlingen, Dokkum, Franeker, Sneek en Bolsward. En op Stavoren na, staan ook de andere ‘Friese elfsteden’, i.e. Sloten, IJlst, Hindeloopen en Workum in deze ranglijst.
De afwezigheid van Elfstedenstad Stavoren in deze lijst is opmerkelijk. Dit stadje was rond 1200 de belangrijkste internationale handelsstad van Nederland. Maar na Stavorens economische teloorgang in de loop van de achttiende eeuw, ís een groot deel van de historische binnenstad afgebroken. Tegenwoordig staan er in de historische kern van Stavoren slechts drie rijksmonumenten, en is dit stadje zelfs geen beschermd stadsgezicht.
Anderzijds hebben de Friese dorpen Oranjewoud, Cornjum en Marsum dan wel niet de status van beschermd dorpsgezicht, maar zijn het bijzonder mooie dorpen die worden gedomineerd door de aanwezigheid van (meerdere) historische buitenplaatsen.
De vijf mooiste historische steden van Friesland
Leeuwarden – Eeuwenoud handels- en bestuurscentrum
Leeuwarden is de hoofdstad van Friesland, en de plaats met de meeste rijksmonumenten van deze provincie. Het is ontstaan op drie, aan elkaar gegroeide, terpen bij de monding van rivier de Zuider Ee in de Middelzee. Vanwege de directe verbinding met de open zee, groeide Leeuwarden in de Middeleeuwen uit tot een belangrijke handelsnederzetting.
Maar zelfs nadat de Middelzee in de tweede helft van de dertiende eeuw dichtslibde, bleef Leeuwarden een belangrijke handelsstad. Het groeide bovendien uit tot bestuurscentrum en werd in 1435 erkend als stad. Vanaf 1584 zetelde de stadhouder, de hoogste bestuurder, voor Friesland, Groningen en Drenthe, eeuwenlang in het Stadhouderlijk Hof in het centrum van Leeuwarden. Dit waren veelal leden van het huis van Nassau en dit stadspaleis was tot 1971 eigendom was van de koninklijke familie.
Leeuwarden behoorde toen tot de tien aanzienlijkste steden van Nederland en werd in de Gouden Eeuw nog welvarender. In de zeventiende eeuw werd Leeuwarden dan ook omring door gebastioneerde vestingwerken, waarvan nog gedeeltes haar historische centrum omringen.
Wat is er te Zien en Doen in Leeuwarden (Hofplein bij 29, Leeuwarden)?
Harlingen – Vestingstad aan zee
Harlingen is ontstaan als handelsnederzetting aan beide zijden van een kreek, ter hoogte van de huidige, kronkelige, Voorstraat. Deze mondde uit in Het Vlie, een water die de voormalige Zuiderzee met de Noordzee verbond. Door Harlingens directe verbinding met de open zee, nam de welvaart er snel toe en Harlingen werd in 1317 erkend als stad.
Maar de kreek waaraan Harlingen was ontstaan, was ook een belangrijke toegangspoort vanaf zee tot de rest van Friesland, en zelfs Groningen. Het stadje groeide voorspoedig en werd rond 1580 aanzienlijk vergroot, waarbij het terpdorp Almenum ter plaatse van de huidige Grote Kerk, bij Harlingen werd getrokken.
Aanvankelijk had Harlingen slechts één haven, de huidige Noorderhaven met haar fraaie pakhuizen, schutsluis en historische koopmanswoningen. Mede omdat Harlingen een oorlogshaven was geworden, werd in 1597 een tweede haven aangelegd, de Zuiderhaven.
In de zeventiende eeuw werden rond Harlingen, en haar beide historische havens, moderne gebastioneerde vestingwerken aangelegd. Deze resteren nog deels aan de oostzijde van het historische centrum van Harlingen.
Wat is er te Zien en Doen in Harlingen (Grote Bredeplaats bij 12, Harlingen).
Dokkum – Vestingstad op hoge terp
Dokkum bevind zich op één van de hoogste terpen van Nederland, aan beide zijden van de eens zeer belangrijke vaarweg, Dokkumer Ee/Dokkumer Grootdiep. Dit was de middeleeuwse ‘snelweg’ in het noorden van Friesland, die Leeuwarden, Dokkum en de Lauwerszee met elkaar verbond. Dokkum had een open verbinding met zee, en was het al in de middeleeuwen een belangrijke internationale handelsstad.
Het belang van Dokkum nam nog verder toe nadat de Middelzee in de dertiende eeuw verzande, waarna het internationale handelsverkeer van en naar Leeuwarden verliep via Dokkum.
Aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog werd Dokkum voorzien van gebastioneerde vestingwerken. De contouren van deze regelmatig gevormde, zeshoekige vesting zijn nog grotendeels intact. Op de bastions aan de zuidwestkant van de vestingstad torenen twee stellingmolens boven de stad uit.
Maar Dokkum is het bekendst omdat de missionaris Bonifatius er in 754 vlakbij werd vermoord. Daarna werd Dokkum een bedevaartsoord. Nog altijd trekt dit terpstadje, met het in 1924 geheel nieuw gebouwde fraaie bedevaartscomplex, vele pelgrims.
Ontdek en Beleef Dokkum (Markt 2, Dokkum).
Franeker – Eeuwenlang een universiteitsstad
Franeker is een stad ontstaan op een terp langs de Ried. Deze goed bevaarbare getijdegeul mondde ooit bij Berlikum uit in de Middelzee. Hierdoor stond Franeker eeuwenlang in directe verbinding met de Noordzee en ontwikkelde het zich tot handelsnederzetting. Een tiental monumentale pakhuizen en het deels boven de binnenstadsgracht gebouwde fraaie korendragershuisje uit 1634, herinneren nog altijd aan Franekers’ handelsverleden.
Franeker werd in 1417 erkend als stad en in de eeuw erna lieten diverse invloedrijke families een stins, een deftig woonhuis, in het centrum van Franeker bouwen. Hiervan resteren het Martenahuis, het Camminghahuis, Klein Botnia en (een deel van) het Dekema huis. Ook werd er toen een omgracht kasteel in de stadsgracht van Franeker gebouwd. Aan dit in 1712 afgebroken kasteel herinnert de uitspringende kasteelplaats in het westen van de stadsgracht, met daarop het kaatsveld waar jaarlijks de PC wordt gekaatst.
Van de in de zestiende eeuw aangelegde moderne vestingwerken rond Franeker, resteren aan de west, noord en oostkant delen van de verlaagde vestingwallen en twee bolwerken. Daarnaast staan er een aantal fraaie gebouwen in haar historische stadskern, zoals het Stadhuis van Franeker en UNESCO werelderfgoed Planetarium Eise Eisinga. Het Academiegebouw herinnert aan de eeuwen (1585-1811) dat in er in Franeker een universiteit was welke, naast Leiden, dertig jaar lang zelfs de enige universiteit van Nederland was.
Wat is er te Zien en Doen in Franeker (Breedeplaats bij 2, Franeker)?
Sneek – Belangrijkste middeleeuwse zuivelstad van Friesland
Sneek is ontstaan aan de zuidrand van voormalige zeearm de Middelzee, bij een knooppunt van vaarwegen. Hier werd op een opgeworpen terp, in de elfde eeuw een stenen kerk gebouwd, ter plekke van de huidige Martinikerk met haar opmerkelijke vrijstaande, omtimmerde, houten klokkenstoel.
Na de omdijking van de Middelzee en de ontginning van de rond Sneek gelegen laagveengebieden, groeide deze nederzetting uit tot het belangrijkste handelscentrum voor zuivelproducten in Friesland. Het werd in 1317 erkend als stad, en was omringd door een stadsgracht en stadsmuur. Hiermee is Sneek de enige stad van Friesland die geheel ommuurd is geweest. De stadsmuren van Sneek werd in het begin van de achttiende eeuw gesloopt en slechts de elegante Waterpoort uit 1613, toen één van de toegangspoorten tot de binnenstadsgrachten, bleef gespaard.
In de achttiende en negentiende eeuw maakte Sneek een periode van grote groei door, en de stad had toen zelfs de grootste botermarkt van Nederland. Er staan nog steeds tientallen monumentale koopmanswoningen in Sneek, in het bijzonder aan haar binnenstadsgrachten en aan de Marktstraat. Aan deze langgerekte markt staat ook het in rococostijl opgetrokken Stadhuis van Sneek uit 1550.
Wat is er te Zien en Doen in Sneek (Oud Kerkhof bij 1, Sneek)?
