Landgoed Huis Bergh – Soeverein graafschap

Landgoed Huis Bergh – Glooiend landgoed bovenop stuwwal

Landgoed Huis Bergh is een adellijk landgoed in de Achterhoek. Het ligt op een geïsoleerde stuwwal in het grensgebied met Duitsland. De kern van landgoed Huis Bergh wordt gevormd door de Motte Montferland, de grootste motte van Nederland. Deze kunstmatig verhoogde heuvel was eens het fundament van een mottekasteel en ligt middenin het eeuwenoude Bergherbos. Om dit bos bovenop de stuwwal ligt een rand van glooiende graanakkers, met lager op de flanken van de stuwwal de weilanden.

Van het eens 7.500 hectare grote landgoed, het voormalige graafschap Bergh, is na talrijke grondverkopen van in het bijzonder de cultuurgronden, tegenwoordig nog ongeveer 2.060 hectare over. Driekwart van dit NSW-landgoed is eigendom van Natuurmonumenten en een kwart van de Stichting Huis Bergh. Het landgoed bestaat voor ongeveer 90% uit gemengd bos, het Bergherbos. Grenzend aan het Bergherbos ligt een zone van glooiende goudgraanakkers, rijk aan akkerkruiden zoals de korenbloem.

Motte Montferland – Eerste stamslot heren van den Bergh

De geschiedenis van landgoed Huis Bergh start in de eerste kwart van de twaalfde eeuw. Toen vestigde de eerste heer van Bergh, de Armeense prins Constantinus, ofwel Constantijn, van Melegarde zich in het Berghse land. Constantijn was in de slipstream van de kruistochten in Duitsland beland en daar getrouwd met een nicht van graaf Otto II van Zutphen. Hij ontving de heerlijkheid Bergh, waarmee met ‘berg’ de op het grondgebied gelegen motteheuvel Montferland werd bedoeld. Constantijn ging zich later de Monte noemen, wat vervolgens vertaald werd in Van den Bergh.

De motte Montferland is een, door mensenhanden met zeven meter verhoogde, heuvel met daaromheen een droge gracht en een aarden wal. Het was de motte van een eerder mottekasteel, waarschijnlijk de burcht Upladen. Deze houten burcht was in 1016, tijdens de erfenisstrijd over het graafschap Hamaland, met de grond gelijk gemaakt.

Constantijn liet bovenop de verlaten motte een nieuwe burcht bouwen die hij Montferrand noemde, wat later verbasterde tot Montferland. Hier woonden de eerste heren van den Bergh tot werd besloten om een nieuw stamslot op een andere locatie te bouwen.

Tegenwoordig zijn van de twaalfde-eeuwse burcht Montferland nog slechts wat ondergrondse fundamenten over. Maar de imposante motte staat er nog steeds en wordt ook Montferland genoemd. Bovenop het plateau van deze motte staat een uit 1699 daterend voormalig jachthuis van de graven van den Bergh, met daarnaast een hotel-restaurant.

Huis Bergh – Imposant mottekasteel met elfhoekige ringmuur

Rond 1240 liet de toenmalige heer van den Bergh twee kilometer zuidelijk van de burcht Montferland, bij de splitsing van de weg van Emmerich naar Zevenaar en Zutphen in het naastgelegen moerasgebied aan de voet van de stuwwal, een nieuw stamslot bouwen, Huis Bergh.

Dit omgrachte mottekasteel bestond in eerste instantie uit een tufstenen donjon op een motte. Rond 1300 werd er een elf-hoekige ringmuur, met daartegen een zaalgebouw, rond het plateau op deze motte gebouwd en werd de tufstenen toren afgebroken. Bij kasteel Huis Bergh ontstond de nederzetting s’-Heerenberg, die in 1379 stadsrechten kreeg van heer Willem I van den Bergh.

De middeleeuwse verdedigingsburcht Huis Bergh werd in de loop der eeuwen diverse malen uitgebreid, hersteld (na verwoestingen en branden), en verfraaid. Haar huidige uiterlijk heeft Huis Bergh grotendeels te danken aan de textielfabrikant Jan van Heek.

Land van Bergh – Van Bannerheerlijkheid naar Graafschap

De heren Van den Bergh waren bannerheren van de bannerheerlijkheid, ofwel bannerij, Land van Bergh. Het was naast Baer, Bronkhorst en Wisch, één van de vier bannerheerlijkheden in het hertogdom Gelre. Bannerheren hadden veel grotere militaire verplichtingen aan hun landsheer dan ‘gewone’ heren. In ruil hiervoor kregen zij een groter grondgebied dat zij in eigendom, en niet in leen, kregen. Ook bezaten zij de hoge jurisdictie in hun heerlijkheid. Een bannerheer bezat dus een allodiale hoge heerlijkheid, en was hiermee grotendeels onafhankelijk van de hertog van Gelre.

De bannerij van Land van Bergh bestond naast de heerlijkheid Bergh (‘Bergherbos’) en het in 1379 tot stad verheven ’s-Heerenberg, uit zes omliggende heerlijkheden; Netterden, Gendringen, Etten, Zeddam, Didam, en Westervoort. In deze heerlijkheden lagen nog diverse andere (toenmalige) buurtschappen en kerkdorpen, zoals Azewijn, Beek, Kilder en Stokkum.

In 1486 werd bannerheer Oswald I van den Bergh door keizer Frederik III tot rijksgraaf van het Heilige Roomse Rijk verheven. Als rijksgraaf waren hij en zijn nazaten alleen nog verantwoording schuldig aan de Rooms-Duitse keizer. Het Land van Bergh werd daarmee een onafhankelijke staat en vanaf dat moment noemden de graven hun grondgebied Graafschap Bergh.

‘Bergh, de rijkste’

De historicus Arend van Slichtenhorst vatte in 1650 het verschil tussen de vier bannerheerlijkheden in Gelre treffend samen: ‘Bergh, de rijkste; Bronkhorst, de adellijkste; Baer, de oudste; en Wisch, de stoutste’.

De heren en graven van den Bergh hadden hun rijkdom, en macht, in de loop van de Middeleeuwen inderdaad aanzienlijk weten uit te breiden. Dit kwam mede doordat zij flinke erfenissen ontvingen als gevolg van de (strategische) huwelijken die zij, en hun grote kinderschare, sloten met leden van andere rijke (adellijke) geslachten. Het beroemdste voorbeeld hiervan is het huwelijk in 1556 tussen graaf Willem IV van den Bergh en de oudste zus van prins Willem van Oranje, Maria van Nassau, die samen 17 (!) kinderen kregen.

De vele bezittingen, zowel hele heerlijkheden als soms slechts een enkel heerlijk recht of gebouw, die de heren en graven van den Bergh op deze manier in de loop der eeuwen vergaarden lagen lang niet allemaal vlakbij het graafschap Bergh. Ze lagen verspreid over heel Nederland, zoals in Bergen op Zoom (NB), Abcoude (UT) en Stevensweert (LI), en zelfs in Duitsland, zoals in Krefeld. De zwaartepunten van de bezittingen van de heren en graven van den Bergh buiten het Land van Bergh, lag in en rond Boxmeer (NB) en in het Rivierengebied (GE).

Bergherbos – Van gebruiksbos naar grootschalige bosbouw naar natuur

Het Bergherbos, dat tegenwoordig ongeveer 80% van landgoed Huis Bergh uitmaakt, is een zeer oud bos dat al in 1427 genoemd wordt. De graaf van Gelre gaf toen zijn deel in het Bergherbos in onderpand voor een lening van de heer van den Bergh. Deze lening werd nooit afgelost, waardoor dit deel van het Bergherbos eigendom werd van de heren en graven van den Bergh.

Echter, het grootste deel van het Bergherbos was een gemeenschapsbos, dat intensief gebruikt werd door de boeren uit de omliggende dorpen. Men sprokkelde er brandhout, verzamelde er strooisel voor het bemesten van de akkers, liet er schapen (gras) en varkens (eikels, beukennootjes) grazen en oogstte er constructiehout en eikenschors (voor de productie van eek voor het looien van leer). Daarnaast gebruikten de heren en graven van den Bergh het Bergherbos voor de jacht (adellijke jachtrechten).

Het gemeenschappelijke deel van het Bergherbos was verdeeld in een vijftal bosmarken, zoals het Zeddamerbosch en de Groot Beekermark. Markegenootschappen, bestaande uit de eigenaren en pachters van de grote boerderijen in de naastliggende dorpen, reguleerden onderling het gebruik en onderhoud van de bosmarken, om uitputting en kaalslag te voorkomen. Daarnaast was ongeveer 20% van het Bergherbos particulier eigendom, in het bijzonder van het Huis Bergh.

Grote delen van het Bergherbos werden als eikenhakhoutbos beheerd. Hier werden uitlopers van de eiken in een vaste cyclus van vijf tot tien jaar geoogst, waarna de stam opnieuw uitliep. Eikenhakhout diende vanouds voor de productie van brandhout en eek (looistof). Vooral in de achttiende en negentiende-eeuw was de vraag naar eek groot en bracht veel geld op.

Hierdoor nam het gebruik van het bos verder toe en ging de vitaliteit van de eikenhakhoutpercelen achteruit. Daarnaast ontstonden door overexploitatie heidevelden en zelfs zandverstuivingen in het bos. De markegenootschappen ondernamen pogingen tot herstel van hun bosmarken, maar door een gebrek aan middelen waren ze niet in staat om te investeren in nieuwe aanplant.

Inmiddels was het graafschap Bergh in 1712 in handen gekomen van het Duitse geslacht Van Hohenzollern, die een professionelere en grootschaliger manier van bosbouw introduceerden. Toen een eeuw later, na het invoeren van de Markenwet, de bosmarken in het Bergherbos werden opgeheven en verdeeld, en er in 1832 door herverkaveling grotere boskavels waren gevormd, wist Huis Bergh haar bosbezit door aankoop flink uit te breiden. Onder Duits beheer nam het areaal grove den in het Bergherbos sterk toe. Dit hout werd gebruikt als stutpalen voor de steenkolenmijnen. Daarnaast werd in de negentiende eeuw nog goed geld verdiend met het eikenhakhout.

Nieuwe start voor landgoed en kasteel Huis Bergh

Landgoed en kasteel Huis Bergh zijn meer dan acht eeuwen lang door vererving op de volgende generatie overgegaan. Zo waren ze in 1712 in het bezit van de Zuid-Duitse vorsten Van Hohenzollern-Sigmaringen gekomen, die zelden in ’s-Heerenberg verbleven. De Van Hohenzollerns gebruikten het landgoed primair als inkomstenbron, in het bijzonder door de verkoop van hout. Ze verhuurden Huis Bergh en verkochten stap voor stap de cultuurgrond en het vastgoed op het landgoed.

Echter, aan het eind van de negentiende-eeuw liepen de inkomsten uit de bosbouw op landgoed Huis Bergh steeds verder terug door de afnemende vraag naar (i) eek, door de introductie van goedkopere synthetische looistoffen, (ii) brandhout, door de introductie van het goedkopere turf en steenkool, en (iii) stuthout, door het toenemende gebruik van metalen ondersteuningsmateriaal in de mijnen. Daarom besloten de Van Hohenzollerns om wat resteerde van landgoed Huis Bergh te verkopen.

In 1912 kocht de textielfabrikant Jan van Heek dit bezit. Het ging om 1.253 hectare grond, Huis Bergh en bijgebouwen, waaronder de Torenmolen in Zeddam en motte Montferland. Van Heek had een grote fascinatie voor de Middeleeuwen en was een enorme natuurliefhebber. Hij gebruikte een groot deel van zijn, in de textielindustrie verdiende, fortuin om het vervallen kasteel en landgoed in oude luister te herstellen. Bovendien wist Van Heek door verschillende aankopen Landgoed Huis Bergh verder uit te breiden. Zijn passie motiveerde hem zelfs om opnieuw te beginnen nadat Huis Bergh in 1939 grotendeels door brand was verwoest.

Ook drukte Van Heek zijn persoonlijke stempel op het beheer van het Bergherbos. Het werd een gevarieerd natuurlijker bos met loof- en naaldbomen en met een grote diversiteit in ondergroei en dierenpopulatie. De opbrengst van het grondbezit bleef echter belangrijk: die maakte het mogelijk om kasteel en landgoed Huis Bergh te restaureren en in stand te houden.

In 1946 richtte Van Heek de Stichting Huis Bergh op, en bracht er kasteel en landgoed met bijgebouwen, inclusief de daarin ondergebrachte verzamelingen, in onder om deze als cultuurhistorisch monument voor de gemeenschap te behouden.