Landgoed Fraeylemaborg – Met borg als stralend wit middelpunt

Landgoed Fraeylemaborg – Aan strategische landroute van de stad Groningen naar het oosten

Het 65 hectare grote adellijke landgoed Fraeylemaborg ligt in Slochteren, in de streek Duurswold ten oosten van de stad Groningen. In dit gebied loopt van west naar oost een hoger gelegen boogvormige dekzandrug. Aan beide zijden van deze zandrug bevond zich in de middeleeuwen een ondoordringbaar moerasbosgebied. Op de dekzandrug ontstond een lint van agrarische nederzettingen, van Harkstede via Slochteren naar Siddeburen. Ook lag op de dekzandrug een landweg, de huidige Hoofdweg, die de nederzettingen met elkaar verbond en in het westen doorliep tot de Stad Groningen.

Landgoed Fraeylemaborg ligt bij een knik in de Hoofdweg nabij een breukvlak in de zandrug. Hier takt sinds de middeleeuwen een landweg af naar het zuidoostelijk gelegen Noordbroek, de huidige Noordbroeksterweg, door het toenmalige ontoegankelijke laagveenmoeras. Vanuit Noordbroek kon men via het hogere en drogere Groninger stuwwallengebied verder reizen naar Duitsland, in het bijzonder Westfalen. Maar ook het noordoostelijke deel van de Hoofdweg was voor de stad Groningen belangrijk als verbindingsweg met het oostelijke achterland.

Fraeylemaborg – Van oorsprong een Steenhuis

Bij dit strategisch belangrijke knooppunt van landwegen werd in de dertiende-eeuw naast een houten boerderij een steenhuis gebouwd, een rechthoekige stenen toren op een omgrachte verhoging, een wier. In geval van gevaar trok men zich terug binnen de dikke muren van dit bijgebouw.

De middeleeuwen waren roerige tijden op het Groninger platteland. Er waren niet alleen met grote regelmaat gewapende conflicten tussen rijke boerenfamilies, ook was Graaf Edzard I van Oost-Friesland rond 1500 bezig om zijn invloed in Groningen uit te breiden. Doortrekkende legers en legertjes maakten toen dan ook veelvuldig gebruik van de landwegen langs de Fraeylemaborg, en dit steenhuis werd dan ook door de stad Groningen opgenomen in een linie van versterkingen die het rond Slochteren aanlegde.

Vanaf de veertiende eeuw werd de stenen toren uitgebouwd tot een woonhuis. Restanten van het dertiende-eeuwse steenhuis, inclusief drie schietgaten, zijn nog te vinden in de huidige Fraeylemaborg ter plaatse van de keuken en de daarboven gelegen kleine zaal. Ook ligt de voorhof op het borgeiland ongeveer 1,5 meter hoger dan de omgeving.

Fraeylemaborg – Machtsbasis van een voorname Groninger jonker

Het belang van de Fraeylemaborg nam halverwege de zestiende eeuw verder toe toen, via vererving in vrouwelijke lijn, de borg in handen kwam van de familie Rengers, een voornaam hoofdelingengeslacht, later jonkers, in de provincie Groningen.

Hierbij is in het bijzonder Osebrandt Johan Rengers noemenswaardig. Hij was aan het begin van de zeventiende eeuw één van de rijkste en machtigste jonkers in de provincie Groningen en woonde op de Fraeylemaborg.
Osebrandt nam het initiatief tot de grootschalige productie van turf in de heerlijkheid Slochteren, waarvan hij de heer was. Al vele eeuwen werd er rond Slochteren op kleine schaal veen tot turf gestoken voor lokaal gebruik. Echter, door de groei van de stad Groningen nam de vraag naar turf enorm toe. In eerste instantie werd de in Slochteren geproduceerde turf met wagens naar het vijf kilometer zuidelijker gelegen Sappemeer vervoerd, om vandaaruit verscheept te worden naar de stad Groningen.

Om het gebied meer systematisch te ontvenen liet Osebrandt op eigen gezag en kosten, tussen 1652 en 1659 door boeren en landarbeiders het Slochterdiep graven. Dit kanaaltje, ook wel Rengersdiep genoemd, loopt langs de noordoostgrens van landgoed Fraeylemaborg, vanaf de knik in de Hoofdweg bij de borg naar het 10 kilometer westelijker gelegen Damsterdiep. Via dit kanaal kon de in Slochteren geproduceerde turf nu rechtstreeks naar de stad Groningen worden verscheept. Bovendien verkreeg Osebrandt in 1659 het recht van trekschuit tussen Slochteren en de stad Groningen. Hiermee kreeg hij de controle over het handelsvervoer tussen de stad Groningen en het oosten van de provincie in handen.

Osebrandt had daarnaast ook het zijlrecht verworven, waarmee hij de macht had om in het waterschap de waterstand te beïnvloeden, en daarmee of de natte landerijen in de omgeving van Slochteren alleen geschikt waren voor veeteelt, of door een goede ontwatering ook voor akkerbouw. Bovendien had zijn voorname familie(-clan), de Rengers, halverwege de zeventiende eeuw zeven borgen in de Ommelanden in bezit.

Hiermee was Osebrandt een gevaar voor de stad Groningen geworden. In 1672, na het Beleg van Groningen aan het begin van de Frans-Nederlandse oorlog, werd hij beschuldigd van hoogverraad. Hoewel dit niet afdoende werd bewezen, kreeg hij een levenslange gevangenisstraf. Door bemiddeling van zijn schoonzoon bij koning-stadhouder Willem III werd Osebrandt in 1678 vrijgelaten en kreeg hij eerherstel. Hij was echter een gebroken man en stierf kort erna.

Fraeylemaborg – Van Steenhuis naar Buitenplaats

Daarna ging het, net als met veel andere borgen op het Groninger platteland, bergafwaarts met de Fraeylemaborg. Gedwongen door schuldeisers, werd de verwaarloosde borg, met heerlijke rechten en landerijen, in 1781 verkocht en kwam voor het eerst in haar geschiedenis buiten de familie terecht. De nieuwe eigenaar, Hendrik de Sandra Veldtman, een notabele uit de stad Groningen, liet de borg ingrijpend verbouwen tot buitenplaats.

In die tijd kreeg de Fraeylemaborg haar huidige symmetrische vorm. De prominente achtkantige traptoren was al eerder gebouwd, en is vanwege de restanten van de dikke muren van het steenhuis uit het midden geplaatst. Daarnaast liet de nieuwe eigenaar nieuwe schathuizen op het voorplein bouwen en liet hij de parkbossen op het landgoed, die grotendeels gerooid waren, opnieuw beplanten.

Het lange en smalle (2,6 km bij 230 meter) landgoed Fraeylemaborg was van origine ingericht in formele stijl, met de omgrachte Fraeylemaborg als middelpunt van een 2,6 kilometer lange zichtas in het midden van het landgoed. Op het landgoed liggen twee langgerekte parkbossen, één voor en één achter de Fraeylemaborg, respectievelijk het Overbos en het Hoofdpark.

De Sandra Veldtman liet bovendien diverse tuinelementen in landschappelijke stijl in het Hoofdpark aanleggen. Dit park is daarna gedurende een periode van vijftig jaar stapsgewijs omgevormd tot een landschappelijk park, volgens de toenmalige tuinmode, met slingerbeken en – paden, hoogteverschillen en een slingervijver. Het Overbos, met door boomgordels omsloten langgerekte landbouwgronden waardoor het een intieme sfeer heeft, is ook tegenwoordig nog ingericht in de originele formele stijl van het landgoed, met rechte lanen en grachten.

Daarna vererfde de Fraeylemaborg zo’n twee eeuwen binnen deze familie, maar sinds 1972 is de Gerrit van Houten Stichting in het bezit van de Fraeylemaborg. De borg werd een museum waarvan de vertrekken een tijdsbeeld van halverwege de twintigste-eeuw laten zien. Het landgoed is deels in bezit van de Gerrit van Houten Stichting en deels in bezit van de Stichting Landgoed Fraeylemaborg die het beheren in samenhang met de Fraeylemaborg.