Gelderland, qua oppervlakte de grootste provincie van Nederland, kent tientallen steden, waaronder tien stadjes met minder dan 3.000 inwoners. Vier van de kleinste steden van Gelderland staan zelfs in de top 10 van kleinste steden van Nederland.
Op de stadsstichting Nijbroek na, ontstonden deze kleine stadjes allemaal bij een kasteel. Deze lagen grotendeels langs belangrijke middeleeuwse handelsroutes, zowel over water als over land. Vanuit deze kastelen controleerden de kasteelheren de omgeving en inden zij tol op het handelsverkeer.
De ruime voorburchten van deze kastelen groeiden uit tot handelsnederzettingen. Ze verkregen stadsrechten maar ontgroeiden het stadium van dorp nooit echt. De meeste van de kastelen zijn in de loop der eeuwen verdwenen, maar Kasteel Staverden, Kasteel Keppel en Kasteel Heukelum bestaan nog steeds.
Zes van de kleinste stadjes van Gelderland hebben de status van beschermd stadsgezicht (Staverden, Bronkhorst, Laag-Keppel, Batenburg, Bredevoort en Buren). Maar ook zonder deze status zijn Heukelum en Asperen een bezoekje meer dan waard.
Top 10 – Kleinste Steden van Gelderland
- Staverden (Veluwe). Kasteelstadje met 25 inwoners bij Kasteel Staverden aan de Staverdense beek. Dit versterkte huis werd in 1326 gebouwd ter vervanging van een vroonhoeve van de Graaf van Gelre, waarvan de inwoners van het omringende landgoed in 1298 stadsrechten hadden gekregen.
- Bronkhorst (Achterhoek). Voormalig kasteelstadje met 90 inwoners aan de IJssel, gesticht op de voorburcht van mottekasteel Bronkhorst, waarvan nog slechts de motte aanwezig is. Bronkhorst heeft, na Ubbergen en Elburg, de hoogste monumentendichtheid van Gelderland, en geeft je daardoor het gevoel alsof je terug stapt in de tijd.
- Nijbroek (IJsseldal). Ontginningsstadje met ongeveer 200 inwoners. Nijbroek is rond 1328 gesticht als stad op de net ontgonnen moerasgronden ten westen van de IJssel. De toen nieuw gebouwde stad had een vierkante vorm en was omringd door grachten, welke nog deels aanwezig zijn. Door tegenwerking van, het aan de andere kant van de IJssel gelegen, Deventer is Nijbroek nooit uitgegroeid tot stad.
- Laag-Keppel (Achterhoek). Kasteelstadje met 445 inwoners bij Kasteel Keppel aan de Oude IJssel. Laag-Keppel is één van de plaatsen met de hoogste monumentendichtheid van Gelderland.
- Batenburg (Land van Maas en Waal). Kasteelstadje aan de Maas met 540 inwoners, gelegen naast de indrukwekkende ruïne van Kasteel Batenburg. Batenburg is één van de plaatsen met de hoogste monumentendichtheid van Gelderland.
- Maasbommel (Land van Maas en Waal). Voormalig kasteelstadje aan de Maas met 785 inwoners. Het aan een meander in de Maas gelegen handelsstadje werd in 1312 zelfs een Hanzestad. Maasbommel beleefde haar economische hoogtepunt voor 1700 en verwerd daarna tot een lokaal handelscentrum. Van het eens hier gelegen kasteel ‘Hof te Maasbommel’ resteert nog slechts de ronde kasteelgracht.
- Bredevoort (Achterhoek). Klein vestingstadje met 1.470 inwoners ontstaan bij Kasteel Bredevoort aan de kruising van twee belangrijke landwegen. Rond 1610 werden het kasteel en het op haar voorburcht ontstane stadje, omringd door moderne gebastioneerde vestingwerken. Het kasteel werd in 1646 verwoest door blikseminslag in de kruittoren, en de vestingwerken zijn na het opheffen de vestingstatus in 1759, grotendeels afgegraven. Maar het charmante oude stadshart van Bredevoort, met haar smalle kronkelige straatjes tussen de historische woningen en stadsboerderijen resteert nog altijd.
- Buren (Betuwe). Voormalig kasteelstadje met 2.065 inwoners aan het riviertje de Korne. Buren word nog voor tweederde omgeven door de middeleeuwse stadsmuur met daarin een landpoort en twee poorten die toegang geven tot de Korne. Van het ooit gigantische Kasteel Buren net buiten haar stadsmuren, resteert slechts het kasteelterrein. Buren is één van de plaatsen met de hoogste monumentendichtheid van Gelderland.
- Heukelum (Betuwe). Kasteelstadje aan de Linge met 2.085 inwoners, gelegen nabij Kasteel Heukelum. In 2018 is de 500 meter lange stadsmuur aan de zuidgrens van het stadje herbouwd, waardoor de historische stadskern weer vrijwel geheel omringd is door stadsmuren met stadsgracht, en de Linge.
- Asperen (Betuwe). Voormalig kasteelstadje aan de Linge met 2.990 inwoners. Het stadje is ontstaan bij Kasteel Waddestein, dat stond naast de imposante Sint-Catharinakerk. Asperen is altijd een klein stadje van regionale betekenis gebleven en heeft nog diverse voormalige stadsboerderijen. Langs de Linge is de stadsmuur van Asperen nog altijd aanwezig, terwijl aan de drie landzijden zich nog grote delen van de stadswal en stadsgracht bevinden. Het kasteel werd in 1672 door de Fransen opgeblazen en op haar fundamenten werd in 1893 een witgepleisterde eclectische villa met torenachtige uitbouw gebouwd. Na de aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie pal naast het stadje, werd in 1846 direct zuidelijk ervan het Fort bij Asperen gebouwd ter bescherming van twee daar in de Linge gebouwde inundatiesluizen.
De kleinste steden van Gelderland zijn gerangschikt op het aantal inwoners in de woonkern van deze stadjes.
