Jekerdal – on-Nederlands landschap

NatuurBeken & Rivieren
LimburgLocatie
13 minuten leestijd

De Jeker is een sterk stromend riviertje dat haar laatste 6 kilometer door Nederland stroomt voordat hij bij Maastricht in de Maas uitmond. Nadat dit riviertje bij kasteel Neercanne Nederland binnenstroomt meandert het eerst door het landelijke buitengebied met wijngaarden op de rivierhellingen. Vervolgens stroomt het door en langs de zuidelijke stadsmuren van Maastricht wat resulteert in veel pittoreske plekjes en schilderachtige doorkijkjes.

In het meest zuidelijke deel van het Nederlandse Jekerdal wordt de Jeker geflankeerd door de steile hellingen van de Bulderberg en de Sint-Pietersberg die beiden ongeveer 50 meter boven het Jekerdal uittornen wat een on-Nederlandse aanblik biedt. Uniek zijn de twee hoogtekastelen op de flanken van deze heuvels. In een van de tientallen mergelgroeven aan de beide zijden van de Jeker bevond zich tijdens de koude oorlog het ultrageheime ondergrondse hoofdkwartier van de NAVO en overwinteren tegenwoordig duizenden vleermuizen.

Meanderend riviertje tussen steile hellingen

De 65 kilometer lange, in het Belgische Lens-Saint-Servais ontspringende, Jeker is een samenvoeging van meerdere kleine beekjes die worden gevoed door bronnen en regenwater. Het is een continue stromend riviertje met een vrij sterke stroming dat verantwoordelijk is voor de waterafvoer uit een grotendeels Belgisch stroomgebied van 474 km2.

Nadat de Jeker de Nederlandse grens is gepasseerd, stroomt het hier sterk meanderede riviertje eerst 3 kilometer door het agrarisch buitengebied van Maastricht, met veel akkerbouw en op de steile rivierhellingen wijnbouw. In de dalwanden van de Cannerberg en Sint-Pietersberg aan beide zijden van de Jeker liggen tientallen voormalige mergelgroeves.

Jekerdal Meanderend

Kasteel Neercanne – Enige terrassenkasteel van de Benelux

Net nadat de Jeker Nederland is binnengestroomd ligt Kasteel Neercanne op de helling van de Cannerberg. Dit terassenkasteel is in 1698 gebouwd op de locatie van voormalige Romeinse verdedigingswerken waarvan de mergelgrotten nog steeds bestaan en in gebruik zijn als wijnkelder. Het kasteel, het poortgebouw en de kasteelhoeve zijn grotendeels uit mergelsteen opgetrokken.

Kasteel Neercanne, bijgebouwen en de bijbehorende baroktuinen liggen op vier verschillende niveaus, de terrassen, met daartussen steunmuren van mergelsteen. Op elk van de hoeken van de bovenste terrastuin bevind zich een hoektoren. Het onderste deel van de tuin wordt doorsneden door de Cannerweg.

Vanaf het kasteel en de tuinen heb je een wijds uitzicht over het Jekerdal en de Sint-Pietersberg. Achter het kasteel ligt het Cannerbos, een hellingbos met in het voorjaar een rijke stinzenflora.

Fort Sint Pieter – Strategisch verdedigingspunt

Fort Sint Pieter is een fort dat in 1701 gebouwd werd op de noordflank van de Sint-Pietersberg, op de grens van het Jekerdal en het Maasdal. Het was een onderdeel van de vestingwerken van Maastricht en is gebouwd om de stad tegen aanvallen uit het zuiden te beschermen. Het ligt 35 meter hoger en ongeveer 750 meter verwijderd van de zuidelijke stadsmuren. Het vijfhoekige fort heeft maar liefst twaalf geschutsopstellingen en is verbonden met het noordelijke gangenstelsel in de Sint-Pietersberg. Het had tot 1867 een militaire functie.

Ultrageheim ondergronds NAVO hoofdkwartier

Ongeveer 500 meter noordelijk van kasteel Neercanne lag in de Cannerberg tijdens de koude oorlog het NAVO-hoofdkwartier voor Noordwest Europa. Het kreeg op 17 februari 1956 de status ‘ultrageheim’ en viel onder de Wet op de Staatgeheimen. Het bestond uit 8 kilometer aan gangen en er waren naast 400 kantoren, onder andere 2 restaurants, een kapsalon en een 3-holes golfbaan.

Er werkten Nederlandse, Belgische, Britse, Duitse en Amerikaanse militairen. Hier werd beslist over de nucleaire alarmfase van Noordwest-Europa. Het centrum leidde daarnaast ook de NAVO-luchtverdediging over een gebied dat zich uitstrekte van Noorwegen tot Italië. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie verliet de NAVO in 1992 de groeve.

Jeker watermolen 2

Watermolens – Waterkracht voor middeleeuwse industrie

De Jeker speelde eeuwenlang een zeer belangrijk rol als energie- en schoon waterbron voor de Maastrichtse industrie. Ooit stonden er rond de 90 watermolens langs dit riviertje. Veel van deze industriële watermolens lagen binnen de stadsmuren en werden gebruikt om wol te vollen, waardoor deze geschikt werd als grondstof voor de lakenindustrie, of voor het looien van leer. Van al deze watermolens zijn er tegenwoordig nog maar twee over die maalvaardig zijn.

Onderdeel van Maastrichtse Verdedigingswerken

Niet alleen was de Jeker van groot belang voor de Maastrichtse industrie, ook vervulde het een belangrijke rol bij de verdediging van de stad. Het voedde de (zuidelijke) stadsgracht en leverde het water voor het toenmalige inundatiegebied aan de zuidkant van Maastricht.

Binnen de versterkingen en de stadswallen van deze oude vestingstad splitste de Jeker zich in drie takken, een zuidelijke, een noordelijke en een middentak. In het begin van de twintigste eeuw is de middentak, die langs de Grote en Kleine Looierstraat stroomde, gedempt om water- en stankoverlast te voorkomen.

Tegenwoordig splits de Jeker zich net voor de historische tweede stadsmuur van Maastricht in tweeën. De zuidelijke deelstroom loopt door het stadspark en stroomt op nog geen 10 meter afstand van de tweede stadsmuur. Het vormt het laatste deel van de zuidelijke stadsgracht van Maastricht. Net voor de Jeker in de Maas uitmond, stroomt hij onder de (restanten van de) tweede stadsmuur de stad binnen om 250 meter verderop de stad weer te verlaten en 100 meter verder in de Maas uit te monden. In dit hoekje van de stad stroomt de Jeker op nog geen 30 meter afstand van de Helpoort, de oudste nog bestaande stadspoort van Nederland, die onderdeel is van de eerste stadsmuur van Maastricht.

De Noordelijke Jekertak stroomt via waterpoort De Reek onder de tweede stadsmuur van Maastricht de stad binnen. De Noordelijke Jekertak stroomt na De Reek vervolgens onder de eerste stadsmuur van Maastricht door en stroomt de binnenstad weer uit door een waterpoortje naast de Pater Vinktoren, zo’n 30 meter westelijk van de Helpoort. Vijftig meter verderop verenigd de Noordelijke Jekertak zich dan weer met de zuidelijke deelstroom.

In 1674 is voor De Reek een sluis aangebracht, waardoor het mogelijk was om al het water van de Jeker via de zuidelijke deelstroom te laten stromen en daarmee het inundatiegebied dat hier lag onder water te zetten.

verrekijker

Bezienswaardigheden in het Jekerdal

  • Kastelen en forten op de flanken van het Jekerdal
    • Kasteel NeerCanne (von Dopfflaan 10 – voorheen Cannerweg 800). Terassenkasteel waarin tegenwoordig een hotel en diverse restaurants zijn gevestigd.
    • Fort Sint Pieter (Luikerweg 80, Maastricht). Fort en grotten zijn onder begeleiding van een gids te bezichtigen.
    • Motte ‘De Tombe’ (Mergelweg bij 425). Motte met een hoogte van 8 meter en doorsnede van 30 meter op de westflank van de Sint-Pietersberg bij Nekum. Van oorsprong stond boven op de motte een donjon, die echter al in de 14e eeuw verdwenen is.
  • Wijngaarden op de flanken van het Jekerdal
    • Apostelhoeve (Susserweg 201). Vierkantshoeve uit het begin van de 17e eeuw. De hoeve vormt het centrum van een 14 hectare groot wijngoed.
    • Hoeve Nekum (Nekkummerweg 31). Vierkantshoeve uit ongeveer 1600. De hoeve is omringd door 60 hectare landerijen, waarvan 3 hectare wijngaarden .
    • Kasteel Neercanne (von Dopfflaan 10 – voorheen Cannerweg 800). Naast de Zuidelijke hoektoren van het kasteel ligt een bescheiden wijngaard waar rode wijn van wordt geproduceerd.
  • Mergelgroeves in de heuvels langs het Jekerdal
    • Duivelsgrot (Poppelmondeweg). Grillig gevormde ondiepe mergelgroeve met klein gangenstelsel in de Sint-Pietersberg aan de oostzijde van het Jekerdal. De eerste meters van de grot zijn vrij toegankelijk.
    • Jezuïetenberg (von Dopfflaan 4/Cannerweg 792). Groeve die in 1880 in gebruik genomen werd dor de jezuïeten nadat de blokbrekers hem verlaten hadden. Tot 1967 versierden de jezuïeten ter ontspanning de wanden van deze groeve met houtskooltekeningen en schilderijen, beeldhouw- en waterwerken. Deze groeve heeft 20 kilometer aan gangen waarvan er zes begaanbaar zijn. In dit onderaardse museum worden rondleidingen gegeven.
    • NAVO-hoofdkwartier Cannerberg (Cannerweg 798, Maastricht). Voormalig NAVO hoofdkantoor. Enkele keren per jaar worden er rondleidingen in deze grot verzorgd.
    • Kasteelgroeve (von Dopfflaan 10 – voorheen Cannerweg 800). Direct achter kasteel Neercanne bevinden zich in de Cannerberg meerdere ruimtes en gangen die onder andere dienst doen als wijnkelder en ontvangstruimtes.
    • Groeve Sint Pieter (Luikerweg 80, Maastricht). De groeve is opengesteld voor het publiek. In diverse van de resterende ondergrondse grotten worden dagelijks rondleidingen gehouden.
  • Watermolens aan de Jeker
    • Maalvaardige watermolens
      • Bisschopsmolen (Stenenbrug 3). Watermolen in de binnenstad die voor het eerst in 1092 vermeld is als brouwersmolen in het bezit van het brouwersgilde. Bovenin het gebouw bevind zich nog het logo van de Bierbrouwers. Het huidige gebouw dateert uit 1609. Het is in 2004 gerestaureerd, en in gebruik voor het malen van graan dat gebruikt wordt in de bakkerij die in de molen gevestigd is.
      • Molen van Lombok (Jekermolenweg 84). Watermolen uit ongeveer 1500 in het landelijke buitengebied. De molen is nog maalvaardig maar wordt niet gebruikt. Deze watermolen is onderdeel van een monumentaal ensemble van drie (voormalige) watermolens die hier bij de kruising van de Jeker met de Jekermolenweg gegroepeerd staan.
    • Voormalige Watermolens
      • Nekummerwatermolen (Nekummerweg 25). Voormalige watermolen uit 1869 in het buitengebied van Maastricht.
      • Watermolen de Reek of Weyermolens (Heksenstraat 1). Voormalig complex van vier watermolens direct achter waterpoort De Reek. De meeste van deze watermolens zijn gesloopt, maar van de Bovenste Weyermolen is aan de uitbouw boven de Jeker nog zichtbaar dat het eens een watermolen was.
      • De Vijf Koppen (Begijnenstraat 1). Voormalige watermolen waar aan de stenen kades in de Jeker bij dit gebouw uit de 19e eeuw te zien is dat het eens een watermolen was.
      • Leeuwenmolen (St. Pieterstraat 29). Watermolen uit 1694 aan de Molentak Leeuwenmolen, een molenbeek aan de Zuidelijke Jerkertak. In dit gebouw van mergel bevind zich nog het molenwerk en aan de buitenkant een waterrad, maar de molen is niet maalvaardig. Tegenover de Leeuwenmolen liggen nog twee andere voormalige watermolens, de Onderste en Bovenste Neustadtmolen, (Sint Pieterstraat 35) waarvan het gat voor de as van het molenrad nog zichtbaar is in het gebouw.
      • Watermolen Het Ancker (Vijf Koppen 1). Gebouw uit 1775 van voormalige watermolen annex papierfabriek. De watermolen werd in 1876 ontmantelt. Tegenwoordig is er een theater in het gebouw gevestigd.
  • Maastrichtse Vestingwerken langs de Jeker
    • Eerste stadsmuur van Maastricht uit rond 1250
      • Onze Lieve Vrouwewal (Onze Lieve Vrouwewal bij 10). Deel van de stadsmuur uit rond 1250. In de 17e eeuw is dit deel van de stadsmuur versterkt door aan de binnenzijde een aardenwal te storten.
      • Stadsmuurrestanten langs het Lang Grachtje, Klein Grachtje en Looiershof. Ongeveer 350 meter lang fragment van de zuidelijke stadsmuur met een rondeel dat zich tussen de Noordelijke Jekertak en de, nu gedempte, middentak van de Jeker bevind.
      • Helpoort of Jekerpoort (Sint Bernardusstraat 24b). Oudste nog bestaande stadspoort van Nederland uit rond 1230 opgetrokken uit kolenzandsteen. Bij deze poort lag vroeger een brug over de Jeker. De Helpoort is aan beide zijden omgeven door fragmenten van de zuidelijke stadsmuur. Hierin bevind zich 20 meter oostelijker de Jekertoren en 60 meter westelijker verlaat via een waterpoort onder deze stadsmuur de Noordelijke Jekertak de oude binnenstad.
      • Jekertoren of Maaspunttoren (Heltoren bij 1). Waltoren die als hoektoren de schakel vormt tussen de westelijke stadsmuur (Onze Lieve Vrouwewal) en de zuidelijke stadsmuur die loopt naar de 60 meter verderop gelegen Helpoort.
    • Tweede stadsmuur van Maastricht uit rond 1375
      • Waterpoort De Reek (Heksenstraat bij 2). Poort over de Noordelijke Jekertak. In 1486 kreeg De Reek een valhek dat in de waterpoort neergelaten kon worden. Oorspronkelijk stonden aan beide zijden van De Reek een waltoren, maar deze zijn later verlaagd en opgevuld met aarde om beter bestand te zijn tegen het nieuwe geschut. In 1674 is voor de poort een sluis gebouwd, waardoor al het water van de Jeker naar het inundatiegebied aan de zuidzijde van de stad kon worden geleid. In de poort bevind zich een smal poortje om de sluis in tijden van oorlog te kunnen bedienen en onderhouden.
      • Nieuwenhofwal (Nieuwenhofstraat). Restant van de tweede stadsmuur met een lengte van circa 350 meter met daarin vier tot rondelen omgevormde waltorens. De Nieuwenhofwal ligt direct oostelijk van waterpoort De Reek en bevind zich langs het Henri Hermanspark.
      • Nieuwenhofpoortje (Nieuwenhofstraat bij 7). Secundaire stadspoort met voetgangersburg over de Jeker. Eenvoudige rechthoekige opening in de stadsmuur.
      • Jezuïetenwal (Aldenhofpark bij 4). Restant van de tweede stadsmuur met een lengte van ongeveer 300 meter westelijk van waterpoort De Reek met daarin twee tot rondelen omgevormde waltorens. Rond 1550 is de knik in de zuidwesthoek van deze stadsmuur verstevigd door aan de binnenzijde een aardenwal te storten. Hierdoor ontstond een boven de wal uitstekende opstelplaats voor geschut, de Tongerense Kat. In 1692 is in de ophoging een ondergrondse opslagplaats voor buskruit gebouwd. Dit deel van de stadsmuur ligt in het Aldenhofpark.
      • Pater Vinktoren (Faliezusterspark bij 4). Waltoren bij aansluiting met de Eerste Stadsmuur op 50 meter van de Helpoort.
    • Uitbreiding Nieuwstad van de tweede stadsomwalling uit rond 1500
      • Stadsmuur uitbreiding Nieuwstad (Sint Pieterskade bij 1). Ongeveer 200 meter lang stuk stadsmuur dat de rondelen en poort met elkaar verbind.
      • De Vijf Koppen (Vijfkoppen bij 2). Rondeel.
      • Haet ende Nijt (Van Heyelerhofflaan bij 10). Rondeel.
      • Poort Waerachtig (Sint Pieterskade bij 1). Doorbraak in de uitbreiding van de tweede stadsmuur aangelegd in 1887 om doorstroming van het verkeer naar Nieuwstad te verbeteren.
    • Buitenwerken van Maastricht uit rond 1700. Vestingwerken buiten de stadsmuren van Maastricht die aangelegd zijn om bestand te zijn tegen het zwaardere geschut dat toen ontwikkeld was.
      • Waldeck (Waldeckpark bij 1). Bastion dat in 1688 is aangelegd ter versterking van de zuidwestzijde van de stad. Het is een gedetacheerd vestingwerk dat niet verbonden was met de hoofdwal. De ruimte met schietgaten achter de wal van het bastion is verbonden met het ondergrondse mijnenstelsel van Maastricht. Het ligt in het Waldeckpark en er worden regelmatig rondleidingen gehouden.
      • Fort Sint Pieter (Luikerweg 80, Maastricht).
  • Huys op den Jeker (Bonnefantenstraat 5, Maastricht). Vanwege plaatsgebrek in Maastricht over de Jeker heen gebouwd huis uit ongeveer 1625.
  • Sint-Servaasbron (Cannerweg bij 451). Al in 1595 vermelde rijks monumentale waterbron op de westoever van de Jeker. De bron ligt op een klein met bomen omsloten veldje dat toegankelijk is via een toegangspoort in Lodewijk XV-Stijl. De bron bevind zich binnen een ronde bemuurde put met daarop een ijzeren bekroning waarop een beeld van St. Servaas staat. De bron wordt in verband gebracht met de legende van Sint-Servaas, de beschermheilige van Maastricht. Deze pelgrim zou met zijn staf een kruis in de aarde getekend hebben en hiermee een geneeskrachtige bron hebben doen ontspringen. In mei wordt er jaarlijks een mis opgevoerd bij de bron en vindt er aansluitend een Bronprocessie plaats.
bike

Activiteiten in het Jekerdal

Eten en drinken

Eten & drinken

Overnachten

Overnachten

  • Vakantiehuisjes
    • Vakantiewoning Cannerhof Maastricht (Cannerweg 342)
  • Hotels
    • Kasteel NeerCanne (von Dopfflaan 10 – voorheen Cannerweg 800).
    • Er bevinden zich een groot aantal hotels op wandelafstand van de Jeker in het centrum van Maastricht.
  • B&B
    • Er bevinden zich een groot aantal B&B’s op wandelafstand van de Jeker in het centrum van Maastricht.

Natuur & Landschap

Het Jekerdal is bijzonder voor Nederland vanwege de grote kalkrijkdom en betrekkelijk geringe neerslaghoeveelheden. De Jeker heeft nog grotendeels haar meanderende karakter behouden. Plaatselijk komen stroomminnende waterplanten voor, zoals de Vlottende waterranonkel. Ook komen hier diverse libellen voor, zoals de Gaffellibel.

Op de oostflanken van het relatief brede Jekerdal komen zeer bloemenrijke schrale graslanden voor. Op de graslanden ten zuiden van Fort Sint Pieter behoren deze voornamelijk tot het heischrale type. Aan de zuidoostkant van het Jekerdal, vlak bij de Belgische grens, komen voornamelijk kalkgraslanden voor. Deze schrale graslanden bevatten een grote diversiteit aan bloeiende planten inclusief diverse orchideeën. In de lente en zomer zijn het ware vlinder paradijzen waar tientallen vlindersoorten voorkomen, zoals de Spaanse Vlag, het Bruin Blauwtje, het Klaverblauwtje, de gehakkelde aurelia en de kleine parelmoervlinder. In het bijzonder het Poppelmondedal, ten zuidoosten van de Duivelsgrot, staat bekend om zijn zeldzame flora en fauna.

Boven de schrale graslanden op de helling van de Sint Pietersberg, en op de helling van de Cannerberg liggen hellingbossen, bestaande uit een eiken-haagbeukenbos en hogerop wintereiken-beukenbos. In de gangenstelsels van diverse van de mergelgroeven komen bovendien diverse vleermuizen voor, waaronder bijzondere soorten als de vale vleermuis, de ingekorven vleermuis en de meervleermuis. De ondergrondse mergelgroeven zijn van grote betekenis als overwinteringsgebied voor deze vleermuizen. Het Jekerdal is onderdeel van Natura 2000-gebied Sint-Pietersberg en Jekerdal.