Heusden is en één van de mooiste vestingsteden, en mooiste historische steden, van Nederland. Dit door twee vestingwallen omgeven historische vestingstadje aan de Bergsche Maas, is de kleinste stad van Noord-Brabant. Heusden ligt nog altijd vrijwel geheel vrij in het landschap, met vanuit het binnenland een markant zicht op haar vestingwallen. Vanaf de Bergsche Maas bepalen de dubbele ophaalbrug, die de stadshaven overspant, en een drietal standaardmolens op de vestigingswal, haar gezicht.
Heusden lag op de grens tussen het hertogdom Brabant, het graafschap Holland en het hertogdom Gelre. Later vormde het een scharnierpunt tussen de Oude Hollandse Waterlinie en de Zuiderwaterlinie. Heusden is dan ook eeuwenlang onderwerp van strijd geweest, en was tot 1879 een garnizoensstad. De Vesting Heusden is een beschermd stadsgezicht en straalt de sfeer van 1650 uit.
Inhoudsopgave
- Het Verhaal van Heusden
- Wat is er te Zien en Doen in Heusden?
- Eten en Drinken in Heusden
- Overnachten nabij Heusden
- Natuur en Landschap bij Heusden
- Lees alles over Heusden
Heusden – Nederzetting aan de Maas
Heusden is ontstaan op een oeverwal langs het Oude Maasje, tegenwoordig een een zuid-noord lopend stroompje dat uitmondt in de vestinggracht van Heusden. Hier hadden de heren van Heusden rond 1150 een mottekasteel gebouwd. Dit kasteel, dat in Oudheusden stond, werd in 1202 verwoest.
Inmiddels was de Maas noordelijker gaan stromen. Daarom besloot de heer van Heusden, in het bezit van het tolrecht op de Maas, de nieuwe burcht te bouwen ten noorden van het oude kasteel. Dit nieuwe kasteel werd in 1680, na een blikseminslag in de kruittoren, eveneens verwoest, maar de ruïne van kasteel Heusden is nog steeds binnen de vestiging aanwezig.
In 1250 werd het Oude Maasje afgedamd en ontwikkelde zich een nederzetting bij kasteel en dam, het huidige Heusden. Tussen 1286 en 1290 kreeg deze nederzetting stadsrechten van Jan III, heer van Heusden en rond 1340 werd Heusden voorzien van een stadsmuur.
Heusden lag in het grensgebied van het graafschap Holland met de hertogdommen Brabant en Gelre, terwijl ook het graafschap Kleef er rechten bezat. Hierdoor is Heusden diverse malen het strijdtoneel geweest om het bezit van stad en heerlijkheid.
Vesting Heusden – Op scharnierpunt tussen twee waterlinies
Na de verwoesting van Heusden in 1569 door Spaansgezinden aan het begin van de 80-jarige oorlog (1568-1648), werd in 1581 in opdracht van Willem van Oranje gestart met de modernisering van Heusdens’ vestingwerken. De ommuring werd gesloopt en er werd een moderne omwalling met bastions aangebracht. Deze zijn rond 1615 verder versterkt en tegelijk aanzienlijk uitgebreid. Hierdoor kwamen de haven, het kasteel en een groot deel van de oude stadsgracht binnen de nieuwe omwalling te liggen.
In 1673 werd Heusden het meest zuidelijke onderdeel van de oude Hollandse Waterlinie ter verdediging van Holland. Vijfentwintig jaar later werd het ook onderdeel van de Zuiderwaterlinie ter bescherming van de Noordelijke Nederlanden tegen Spaanse en Franse aanvallen. Hiermee lag Heusden op het scharnierpunt van deze twee waterlinies. Het vestingstadje bleef daarmee strategisch zeer belangrijk en tussen 1700-1730 werden haar vestigingswerken opnieuw gemoderniseerd volgens de inzichten van het Nieuw Nederlands Vestigingsstelsel.
Grootschalige restauratie Vesting Heusden
Nadat Heusden ook nog een militaire rol speelde in de Franse tijd (1795-1813), besloot koning Willem I in 1821 dat vestingstatus van Heusden kon worden opgeheven. In 1879 verdween ook het garnizoen. Omdat Heusden financieel grotendeels afhankelijk was van haar militaire status, raakte de plaats daarna snel in verval. De grote schade die het stadje in de Tweede Wereldoorlog opliep, maakte de toestand nog zorgwekkender.
Er werden plannen gemaakt om de hele stad inclusief haar vestingwerken af te breken voor moderne nieuwbouw. Gelukkig werd toch gekozen voor een restauratieplan waarbij Heusden in de structuur van 1649 werd hersteld, inclusief negen bastions en zes ravelijnen. Deze zijn weer omgeven door een tweede verdedigingsgordel en buitengracht.
Vanaf 1966 werd het stadje volledig gerestaureerd. Heusden ontving in 1975 de Nationale Monumentenprijs en in 1978 de ‘ Urbes Nostrae’-prijs, de hoogste Europese onderscheiding voor restauratieprojecten. De stad Heusden met vestingwerken zijn een beschermd stadsgezicht.
Bezienswaardigheden Heusden
Historische stadskern Heusden
- Stadshaven met marktplein
- Stadshaven (Stadshaven bij 22). Haven binnen de Vesting Heusden. Een witte dubbele ophaalbrug overspant de toegang vanaf de Bergsche Maas naar de historische binnenhaven.
- Visbank (Vismarkt 2). U-vormige visbank uit 1798 met twaalf Toscaanse zuilen. De Visbank vormde de verbinding tussen de Stadshaven en de Vismarkt. In het midden van de visbank bevind zich een poort met trap naar de stadshaven.
- Vismarkt. Centrale marktplein.
- Commiezenhuis (Vismarkt 1a). Reconstructie van het in 1904 gesloopte tolhuis, rechts grenzend aan de visbank.
- Standaardmolens op de vestingwal (Stadshaven bij 17). Aan de rivierkant staan op de stadswal drie houten standaardmolens (Molens I, II en III), die herbouwd zijn op de oorspronkelijke locatie.
- Hoofdas Heusden. De Hoofdas van Heusden wordt gevormd door de Breestraat, Botermarkt, Hoogstraat, Waterpoort, met daaraan aaneengesloten historische gevelwanden met tientallen monumentale woningen met imposante gevels.
- De Grote of Sint-Catharina kerk (Burchtstraat 2). Gotische kerk uit 1555. De kerktoren is in de Tweede Wereldoorlog opgeblazen en niet herbouwd. De kerk is omringd door een begraafplaats, en bevind zich binnen een ring van huizen. In de kerk bevinden zich een fraai praalgraf van baron Johan Theodoor van Freisheim, tussen 1711 en 1733 gouverneur van Heusden. Ook hangen er een gildebord en diverse tekstborden uit de zestiende en zeventiende eeuw.
- Historische woningen. Langs het middeleeuwse stratenplan van Heusden bevinden zich tientallen historische woningen, waaronder diverse woningen uit het begin van de zeventiende eeuw, zoals;
- Putterstraat 1a (1621)
- Putterstraat 14 (1597)
- Oudheusdensestraat 15 (1619)
- Ridderstraat 7 (begin zeventiende eeuw)
- Ridderstraat 23 (1605)
- Breestraat 13 (1629).
Vestingwerken Heusden
De Vesting Heusden is omgeven door twee vestingwallen. De vesting is rond 1970 gereconstrueerd op basis van de kaart van Heusden uit 1649, getekend door Joan Blaeu. Vesting Heusden bestaat uit;
- Vestingwallen
- Hoofdwal. Hoge vestingwal met bastions, voorzien van een onderwal. Aan de binnenzijde van de Hoofdwal ligt een bedekte weg.
- Buitenwal. Door beide vestinggrachten omgeven, licht verhoogde, gekartelde vestingwal.
- Vestinggrachten
- Binnengracht. Brede vestinggracht tussen de Hoofdwal en de Buitenwal.
- Buitengracht. Vrij smalle vestinggracht buiten de Buitenwal.
- Bastions. De Hoofdwal van Vesting Heusden heeft negen bastions.
- Ravelijnen. In de Binnengracht liggen zes ravelijnen, versterkte eilandjes.
- Stadspoorten. In de Binnenwal bevinden zich de fundamenten van een oorspronkelijke stadspoort en twee, op basis van oude afbeeldingen, herbouwde stadspoorten;
- Wijkse poort (Wijksestraat bij 1).
- Veerpoort (Waterpoort bij 1).
- Fundamenten Herptse poort (Putterstraat bij 75).
- Sortiepoortjes. Naast de stadspoorten, bevinden zich in de Hoofdwal ook enkele kleine tunnelachtige doorgangen, een sortie, uitsluitend bestemd voor militair gebruik om de onderwal en ravelijnen te kunnen bereiken, of die dienden als vluchttunnel in het geval de vijand de vesting had ingenomen;
- Bromsluis (Bromsluis bij 2). Gecombineerde uitwateringssluis voor de Demersloot en geheime sortie met doorwaadbare plaats.
- Sortie bij Bloemstraat 19A.
- Militaire Gebouwen binnen de Vesting Heusden
- Gouverneurshuis (Putterstraat 14). Voormalige ambtswoning van de gouverneur van het garnizoen dat in Heusden legerde. Het huis bevind zich achtereen poort aan een binnenhof met formele tuin. Tegenwoordig bevind zich een museum in dit gebouw.
- Wachthuisjes (Garnizoenstraat bij 2) bij entree Hoofdwal.
Herinneringen aan garnizoensstad Heusden
Vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw tot In 1879 was er in Heusden een garnizoen gelegerd. Hieraan herinneren nog het;
- Gouverneurshuis (Putterstraat 14). Voormalige ambtswoning van de gouverneur van het garnizoen dat in Heusden legerde. Het huis bevind zich achtereen poort aan een binnenhof met formele tuin. Tegenwoordig bevind zich een museum in dit gebouw.
- Wachthuisjes (Garnizoenstraat bij 2) bij entree Hoofdwal.
Restanten Middeleeuwse vestingwerken Heusden
Nadat Heusden rond 1288 stadsrechten had gekregen, wordt er rond Kasteel Heusden en kasteelnederzetting een stadsmuur met met vier poorten en een stadsgracht aangelegd. Hieraan herinneren nog;
- Ruïne Kasteel Heusden (Hertogin Johanna van Brabantstraat bij 1). Restanten van een kasteel uit begin 1200. Het kasteel werd Op 24 juli 1680 verwoest, toen de bliksem insloeg in de grote toren waar 60.000 pond buskruit lag opgeslagen.
- Oude Stadsgracht (‘sloot’ naast de Demer). De Demersloot was in de Middeleeuwen de stadsgracht van Heusden. De stadsmuur bevond zich op de plek waar nu de huizen met een even nummer aan de Demer staan. Deze oude stadsgracht is nog voor ongeveer tweederde intact. Met de komst van de vestingwerken rond 1600, kwam de Demer binnen de stad te liggen.
- Duiventoren (Demer 30B). Op veertiende-eeuwse fundamenten gereconstrueerde rondeel, onderdeel van de middeleeuwse stadsmuur.
Activiteiten Heusden
- Wandelen & Fietsen
- Wandelroutes
- Ontdek Heusden. Rondwandeling (3 km) door de vesting.
- Stadswandeling Heusden. Rondwandeling (6 km) rondom de vesting Heusden.
- Stadswandeling Heusden: vestingstad aan de Maas. Rondwandeling (11 km) rondom vesting Heusden en langs de Maas.
- Pelgrimspad deel 1. Etappe 10 (17 km) van dit langeafstandswandelpad gaat van Nederhemert-Noord naar Drunen via de Vesting Heusden.
- Stadswandeling onder begeleiding van een stadsgids.
- Fietsroutes
- Heusden en omstreken. Rondrit (32 km) ten noordenwesten van Heusden langs Maas en afgedamde Maas.
- Door Heusden en Drunen. Rondrit (32 km) ten zuiden van Heusden.
- Heusden en De Loonse en Drunense Duinen (Steenweg bij 14). Rondrit (52 km) ten zuiden van Heusden.
- Heusden vestingstad. Rondrit (35 km) door Land van Heusden.
- Heusden en omstreken. Rondrit (38 km) ten noordoosten van Heusden langs Maas en afgedamde Maas.
- Zuiderwaterlinie. Een van de vijf etappes van dit langeafstandsfietspad gaat door Heusden.
- Fietsroute land van Heusden. Rondrit (47 km) door Land van Heusden en Den Bosch.
- Wandelroutes
- Watersport
- Sloepverhuur
- Jachthaven
- Jachthaven de Wiel (Scheepswerf 4).
- Haven Waterspoortvereniging Heusden (Nieuwe Maasdijk 3A)
- Rondvaart
- Wiljo Heusden VOF (Stadshaven). Diverse kortere en lange rondvaarten in het rivierengebied rondom Heusden.
- Bezoek
- Gouverneurshuis (Putterstraat 14). Museum over de geschiedenis van het Land van Heusden en Altena.
- Galerieën. Binnen de Vesting KunstaIn de vestingstad bevinden zich diverse kunstgalerieën.
Eten & drinken in Heusden
- In Heusden bevinden zich een groot aantal restaurants, waarvan de meeste zich binnen de Vesting aan de centrale Vismarkt bevinden.
Overnachten in Heusden
- B&B
- Bed & Brood & Zo Heusden Vesting (Wittebroodstraat 14).
- Hotel
- In den Verdwaalde Koogel (Vismarkt 1, Heusden)
- Camping
- Campeerplaats Heusden (Scheepswerf 4). Camper kampeerplaats
- Minicamping de Reekens (Westakker, Heusden)
Natuur en Landschap rondom Heusden
Heusden is omringd door akkerlanden. Ten zuidwesten van Heusden bevindt zich de natuurgebieden de Hooibroeken en landgoed Pax in een oude meander van de Maas. Deze natuurgebieden bestaan voornamelijk uit moerasbos en in de Hooibroeken ligt een nog functionerende eeuwenoude eendenkooi (Ter Kwak). Landgoed Pax is toegankelijk.