Ferwerd – Vrijthof op hoge terp

7 minuten leestijd

Ferwerd (Fries: Ferwert) is een van de weinige plaatsen in Nederland met een vrijthof. Dit aan drie kanten bebouwde plein ligt op de flanken van de op één na hoogste terp van Nederland. Het was het voorhof van de Ferwerder bisschoppelijke eigenkerk en ‘gevrijd’ van burgerlijk gezag. Een overbouwde 17e-eeuwse poort in de hoek van het vrijthof geeft toegang tot kerk en kerkhof binnen een besloten binnenring op de top van de terp.

Ferwerd had eeuwenlang een centrumfunctie in de regio. Door de vruchtbare grond woonden er vele rijke grootgrondbezitters op hun stinzen en staten. Het was de hoofdplaats van de grietenij Ferwerderadeel, een rechtsgebied bestaande uit 12 dorpen. Nadat de zeedijk was gesloten, en de boerderijen niet langer op de terp hoefden te staan, werd Ferwerd een handelsplaats dat via de dorpsvaart in verbinding stond met Dokkum en Leeuwarden.

Van de welvaart en grandeur van het verleden resteren in het beschermde dorpsgezicht Ferwerd de kerk met haar imposante gotische kerktoren en het pittoreske vrijthof. Aan de stinzen, staten en het klooster herinneren de eeuwenoude boerderijplaatsen als groene oases in het open Friese landschap.

Inhoudsopgave

Terp op kwelderwal

Ferwerd is ontstaan op een zeer brede kwelderwal langs de Friese Waddenkust. Na overstroming van een kweldergebied slaan dicht bij de zee de grovere, zandige, deeltjes het eerst neer. Hierdoor ontstaan zandige ruggen bovenop de kwelder die alleen nog bij hoog water overstromen. Vanaf ongeveer 600 voor Christus werden deze kwelderwallen bewoond.

Later werden er op de kwelderwal een serie terpen opgeworpen. Om maximaal gebruik te maken van de vruchtbare grond van deze natuurlijke verhoging waren dit blokvormig verkavelde terpen. In Ferwerd vormde de tegenwoordige Hoofdstraat hierbij de centrale ontginningsas.

Sint Martinuskerk – Bisschoppelijke kerk op hoge kerkterp

Nadat de Friese koning Poppo in 734 de Slag aan de Boorne had verloren, stond het Friese kustgebied onder het bewind van de Franken. Deze begonnen met het kerstenen van de bevolking. In eerste instantie werden hiervoor missionarissen uit Duitse kloosters ingezet, maar rond 800 werd de verantwoordelijkheid voor de kerstening overgedragen aan het Utrechtse bisdom. De Frankische koningen schonken het bisdom daartoe landgoederen, waarvan de pachtinkomsten dienden om de kerk en het salaris van de geestelijken te bekostigen.

Ferwerd kreeg in de periode 750-900 als een van de eerste dorpen in Friesland een kerk. Deze werd gebouwd op een tegen de noordwestkant van kwelderwal opgeworpen kerkterp. Met 6,6 meter boven NAP is het de op één na hoogste terp van Nederland.

Sint Martinuskerk.opterp 2

De Ferwerder kerk was een ‘bisschoppelijke eigenkerk’ waarvan de Bisschop van Utrecht eigenaar was. Vanuit deze Ferwerder moederkerk zijn later dochterkerken in de dorpen rondom Ferwerd gesticht.

De huidige Sint Martinuskerk werd gebouwd in de 15e-eeuw, deels op een tufstenen voorganger. De robuuste en relatief hoge gotische kerktoren staat symbool voor het regionale belang van de Ferwerder kerk. Kerk en kerkhof liggen binnen een cirkelvormige binnenring met voetpad. De steile terphelling aan de noordkant van de kerkterp is duidelijk zichtbaar en vanaf de noordelijke deel van de kerkring heb een vrij zicht op het open polderlandschap. Kerk en kerkhof zijn toegankelijk door een de overbouwde 17e-eeuwse poort in de noordwesthoek van het Vrijhof.

Vrijhof – Voormalig kerkelijk rechtsgebied

Direct zuidelijk van de kerk ligt een van de weinige nog overgebleven vrijthoven van Nederland. Het Vrijhof was de voorhof van de kerk en behoorde van oudsher tot het rechtsgebied van de kerk. Het was ‘gevrijd’ van het burgerlijke gezag en vormde de verbinding tussen de kerk en de rest van het dorp. Het was het toneel van wereldlijke gebeurtenissen als markt en kermis, terwijl de kerkelijke activiteiten plaatsvonden op de gewijde grond van kerk of kerkhof. Het Vrijhof bleef tot 1960 eigendom van de kerk.

Aan het Vrijhof stonden de pastorie, een van origine 15e-eeuwse stins met kantelen, en het prebendehuis, de woning voor de andere geestelijken, de vicaris en de sacrista. Ook woonden er diverse vooraanstaande inwoners aan het Vrijhof, waaronder de chirurgijn en de notaris. Later ging ook de Grietman van de grietenij Ferwerderadeel zijn werk vanaf het Vrijhof uitvoeren. Tegenwoordig is het Vrijhof een beklinkerd plein met een dorpspomp, dat aan drie kanten is bebouwd met diverse 17e – 19e-eeuwse monumentale panden.

Kerk. Kosterhuis Ferwerd

Eerste Zeedijken – Van agrarische naar handelsterp

In de 12e– of 13e-eeuw werd 1 kilometer noordelijk van Ferwerd de eerste gesloten zeedijk aangelegd. Door de zekerheid die deze dijk bood verplaatsten de terpbewoners hun boerderijen naar hun akkers in het buitengebied. Voor de zekerheid werden de nieuwe boerderijen gebouwd op kleine huisterpen, waarvan er tegenwoordig nog enkele als lichte verhogingen in het polderlandschap te zien zijn.

Maar de Ferwerder dorpsterp raakte niet onbewoond. Ferwerd ontwikkelde zich mede vanwege haar centrumfunctie tot handelsplaats. Rondom het Vrijhof ontstonden drie buurten (Fries: Buorren), clusters huizen van handelaren, nijverheidslieden en arbeiders. Deze lagen langs de doorgaande weg over de kwelderwal, de Hege Buorren (‘hoge buurt’ – de tegenwoordige Hoofdstraat), parallel hieraan de Nije Buorren (‘nieuwe buurt’) en een buurtje aan de zuidwestkant van de kerk de Lytse Buorren (‘kleine buurt’). Deze drie buurtjes bestaan nog steeds en hebben nog altijd een besloten karakter.

Vergane glorie – Stinzen, Staten en het klooster Foswerd

De kleigrond van de kwelderwallen is zeer vruchtbaar en er woonden dan ook al vroeg vele rijke grootgrondbezitters. De welvaart van het gebied nam nog verder toe door de toename van het landbouwareaal door de inpoldering van kweldergebied na het sluiten van de zeedijken.

In de tijd van de ‘Friese Vrijheid’ (1100-1498) heersten er veel familievetes tussen de rijke Ferwerdse elite. Men ging elkaar met kleine privélegertjes te lijf en bouwde versterkte steenhuizen, stinzen, om zich te beschermen. Met het oog op hun zielenheil financierden zij daarnaast al voor 1200 de stichting van het klooster Foswerd. Dit klooster bezat zeer veel grond in en rondom Ferwerd. Het is tijdens de Reformatie in 1581 in opdracht van de Staten van Friesland vernield.

Toen Albrecht van Saksen in 1498 aantrad als heer van Friesland beval hij tot de afbraak van de stinzen. In plaats daarvan bouwde de rijke elite een nieuw soort huis: de state. Dit waren grote, comfortabele woonhuizen. In Ferwerd stonden twee staten, de Herjuwsma State en de Cammingha State. Beide zijn rond 1820 afgebroken.

Na de sloop van de stinzen, staten en het klooster, werden deze locaties veelal in gebruik genomen als boerderijplaats. Tegenwoordig zijn in het buitengebied van Ferwerd nog diverse van deze historische boerderijplaatsen aanwezig. Het zijn op een huisterp gebouwde boerderijen binnen een omgrachte en van houtwallen voorzien perceel die groene eilanden vormen in het voornamelijk open landschap.

Grietenijhuis Poort Vrijhof Ferwerd

Hoofdplaats van grietenij Ferwerderadeel

Bestuurlijke was Friesland in het verleden opgedeeld in een dertigtal rechtsgebieden, de grietenijen. Ferwerd was de hoofdplaats van de grietenij, en latere gemeente, Ferwerderadeel. In dit rechtsgebied lagen twaalf dorpen. Het liep van Hallum in het westen tot Blija in het oosten en van de zeedijk in het noorden tot de Dokkumer Ee in het zuiden. Ook Ameland behoorde tot de grietenij Ferwerderadeel.

De bestuurder van de grietenij, de grietman, werd gekozen door de stemgerechtigde leden van de rijke elite. De grietman werd bijgestaan door een of meerdere mederechters en was verantwoordelijk voor de rechtsspraak en belastinginning, het toezicht houden op de kwaliteit van wegen, vaarten en dijken en het handhaven van de orde en veiligheid binnen de grietenij.

In het jaar 1242 wordt voor het eerst melding gemaakt van een grietman in Ferwerderadeel. In de eerste eeuwen vervulde de grietman zijn werkzaamheden vanuit zijn eigen woning, maar vanaf 1580 werd hiertoe een van de kamers van het prebendehuis aan het Vrijhof gehuurd en ingericht als rechthuis. In 1737 werd het Pastoriehuis gekocht en verbouwd tot Grietenijhuis. In 1840 werd net buiten het Vrijhof een nieuw Grietenijhuis gebouwd, dat tot de dag van vandaag in gebruik is als gemeentehuis.

Dorpsvaarten – water als snelweg

Tot in de 19e eeuw was transport over water in het noorden van Friesland veel sneller dan over land. Vervoer over zee was gevaarlijk vanwege het dynamische wad en de moeilijke bevaarbaarheid van de ondiepe delen. Daarom beschikte Ferwerd al vroeg over een eigen dorpsvaart, de Ferwerder Vaart, een oude kweldergeul die al slingerend via Hogebeintum naar de Dokkumer Ee loopt. Daarmee had Ferwerd een rechtstreekse verbinding met de handelssteden Dokkum en Leeuwarden.

Net buiten Ferwerd had de Ferwerder Vaart een aftakking, De Streek, die naar de Cammingha State liep. De westelijk van de dorpskern gelegen Herjuwsma State had ook een eigen vaart, de Burmaniavaart, die via de Marrumer Vaart naar de Dokkumer Ee loopt.

Aan begin van de Ferwerder Vaart aan de Havenstraat lag de dorpshaven. Deze werd in 1880 verplaatst naar de kruising van De Streek met de Elingawei. Rondom de haventjes lag een aaneengesloten bebouwing van nijverheidswoningen met een begane grondlaag met zadelkap. Rond 1950 is de dorpsvaart door de bebouwde kom van Ferwerd gedempt, maar de voormalige dorpshaven aan de Elingawei is nog altijd herkenbaar als een open ruimte aan deze straat langs de Hoofdstraat.

verrekijker

Bezienswaardigheden

  • Historische dorpscentrum (Vrijhof bij 5). De dorpskern van Ferwerd is een beschermd dorpsgezicht met diverse bezienswaardigheden
    • Vrijthof (Vrijhof bij 5). Aan drie zijden ombouwt plein met dorpspomp ten zuiden van de Sint-Martinus kerk. Aan het vrijthof bevinden zich
      • Poortdoorgang naar het kerkhof (Vrijthof bij 7). Overbouwde 17e-eeuwse poort tegen het Pastoriehuis.
      • Pastoriehuis of Grietenijhuis of Rechthuis (Vrijthof 5). Oorspronkelijk een van kantelen voorziene 15e-eeuwse stins waar de pastoor woonde. In 1723 kwam het pand in bezit van de grietenij die er de Rechtkamer vestigde. Nadat het gebouw in 1840 door de grietenij was verkocht is dit dwarshuis aanzienlijk verbouwd.
      • Prebendehuis, Vicariehuis of Oude Rechthuis (Vrijthof 10). Woonhuis met van origine twee kamers voor geestelijken. Een van de kamers werd tussen 1580 en 1723 gehuurd door de grietenij Ferwerderadeel die het als rechtkamer gebruikte.
      • Drie panden onder gezamenlijk zadeldak (Vrijthof 7,8,9). 17e-eeuwse woningen naast de poort die gezamenlijk de noordelijke wand van het Vrijhof vormen.
    • Sint-Martinus kerk (Kerkpad 1). Gotische dorpskerk uit 15e-eeuw, deels gebouwd op een tufstenen voorganger. Kerk en de omringende kerkhof liggen binnen een cirkelvormige en deels van geknotte bomen voorziene besloten binnenring met voetpad. In de kerk bevinden zich onder meer een 17e-eeuwse preekstoel en drie overhuifde herenbanken, waaronder die van de Cammingha State en de Herjuwsma State.
    • Grietenijhuis (Hogebeintumerweg 2). Gebouw uit 1840 met bordestrap die naar een bel-etage leidt.
  • Herinneringen aan stinzen en staten.
    • Cammingha State (Ljouwerterdyk 14). Grachtenrestant. Een deel van de voormalige zeer grote statetuin is nu natuurgebied en wordt beheert door Staatsbosbeheer. Het is vrij toegankelijk.
    • Herjuwsma State, Juwsma State of Burmania State (Kleasterwei bij 16a). Nadat de State rond 1817 was afgebroken is tussen 1907 en 1935 is ook de 4-7 meter hoge Burmania- of Westertterp waar het slot op stond volledig afgegraven. Op het grondgebied van de State bevinden zich tegenwoordig de sportvelden van Ferwerd en het dorpsbos.
    • Helbadastins (Bongalaan 4). Half omgracht laatmiddeleeuws stinsterrein. Eerste vermelding dateert uit 1418 maar het was rond 1500 al geen stins meer en veranderd in een gewone pachtboerderij.
  • Herinnering aan klooster Foswerd (It Klaesert 1). Contouren van het kloosterterrein bestaande van dubbel omgrachting met daar tussen een houtwal en restanten van de 11e-eeuwse kloosterterp. Op de voormalige kloosterplaats staan tegenwoordig twee monumentale kop-hals-rompboerderijen, waarvan de schuur van een van hen gedeeltelijk is opgetrokken uit kloostermoppen afkomstig van klooster Foswerd.
  • Zeedijken
    • Goadyk (Molenlaan bij 13, Ferwerd). Eerste gesloten zeedijk uit de 11e– of 12e-eeuw die lag in het verlengde van de Molenlaan 13. Tegenwoordig is in het landschap niet echt meer herkenbaar dat dit ooit een zeedijk was.
    • Nieuwe zeedijk (Zeedijk bij 12). In 1275 is 500 meter noordelijk van de oude zeedijk de nieuwe zeedijk aangelegd die nog steeds de basis vormt van de huidige zeewering.
  • Kweldergebied Noord-Friesland Buitendijks
    • Buitendijkse drinkwaterdobben (Zeedijk bij 6). Al eeuwenlang wordt ’s-zomers vee geweid op de voedselrijke buitendijkse kweldergebied. Voor de zoetwatervoorziening werden hier drinkwaterdobben aangelegd. Dit zijn met een ringdijk omrande poelen die als heuvels in het vlakke kwelderlandschap opdoemen en zich vullen met regenwater. In het buitendijkse kweldergebied van Ferwerd liggen nog zes van dergelijke drinkwaterdobben, en in het direct oostelijk gelegen kweldergebied van Marrum zelfs 19.
    • Uitzichttoren ‘Terp fan de Takomst’ (Zeedijk bij 1, Blije). Vanaf deze net buiten buiten de dorpsgrens van Ferwerd in het kweldergebied gelegen terp heb je een schitterend uitzicht over de kwelders.
bike

Activiteiten

  • Wandelen
    • Schouwenroute (Zeedijk bij 16). Rondwandeling (10 km) langs Ferwerder zeedijk.
    • Rond de Terpen (Vrijhof bij 5). Rondwandeling (15 km) door en rond Ferwerd.
    • Terpen route (Hogebeintumerweg 2). Rondwandeling (18 km) langs Ferwerd, Hogebeintum, Blije en de zeedijk.
    • Onder Foswerts vleugels (Vrijhof). Rondwandeling (19 km) langs Foswert, Hogebeintum en Blije.
    • Elfstedenpad. Etappe 12 (21 km) van dit langeafstandswandelpad gaat van Hallum via Ferwerd naar Dokkum.
    • Nederlands Kustpad deel 3. Etappes 6 (19 km) en 7 (18 km) van dit langeafstandswandelpad gaan van Sint Jacobieparochie via Ferwerd naar Ternaard.
    • Dobbepaardenroute (Hogebeintumerweg 2). Rondwandeling (30 km) langs de stuwwal.
    • Burmaniapaad (Vrijhof) – Rondwandeling (30 km) langs Ferwerd, Foswert en Hogebeintum.
  • Fietsen
  • Schaatsen & Skeeleren
Eten en drinken

Eten & drinken

Overnachten

Overnachten

Natuur & Landschap

Ferwerd ligt op een kwelderwal die door inklinking tegenwoordig nog amper in het open Friese landschap herkenbaar is. Het ligt te midden van vruchtbare kleigronden met voornamelijk akkerbouw.

Buiten de zeedijk bij Ferwerd ligt natuurgebied Noord-Friesland Buitendijks, een van de grootste kwelders van Nederland. Het is onderdeel van Natura 2000 gebied en Unesco Werelderfgoed de Waddenzee. Tegen de zeedijk van dit 1,5 kilometer brede natuurgebied liggen de zomerpolders met zoetwaterdobben, waar nog altijd koeien en paarden grazen. Dichter bij het wad bevinden zich de kwelders met bijzondere kwelderplanten. In het voorjaar zie je het vers groene zeekraal op de slikvelden en in het najaar kleuren de bloeiende kwelderplanten de kwelder rood. Er komen grote aantallen vogels voor die er broeden, eten zoeken en er rust vinden.