Eembrugge – Stadje aan de Eem

Dorpen & StedenKasteeldorpenPlaatsen met stadsrechtenPolderlandschap
LocatieUtrecht
10 minuten leestijd

Eembrugge is een gehucht met 30 inwoners en één van de kleinste steden van Nederland. De brug over de rivier de Eem, waar dit stadje naar vernoemd is, is nog altijd beeldbepaald. Van dit eens zo belangrijke militaire en bestuurlijke steunpunt van de bisschoppen van Utrecht is tegenwoordig niets meer over.

Vanuit Eembrugge zijn zowel de westelijk als oostelijk gelegen veenmoerassen ontgonnen. Om de bevolking aan zich te binden heeft de bisschop van Utrecht de Eemnesserpolder in twee stappen van Eembrugge afgesplitst en de nederzettingen die er lagen, Eemness-Buiten en Eemnes-Binnen, beide ook stadsrechten gegeven.

Eembrugge word omringd door een voor Nederland extreem open weidelandschap met langgerekte kavels, waarin vrijwel elke bebouwing en opgaande begroeiing ontbreken. Diverse historische boerderijplaatsen op lage terpen en een slingerende binnendijk met veel wielen zijn getuigen van de strijd tegen het water die hier eeuwenlang gevoerd is.

Eembrugge – Ontginningsdorp in veenmoerasgebied

Rond 1150 ontstond bij een doorwaadbare plaats door rivier de Eem op een zandbult aan de oostoever van deze rivier de nederzetting Ter Eem, later hernoemd tot Eembrugge. Dit was ook de plek waar de Eem zich vroeger verbreedde in een trechtervorm (een Biesbosch-achtig estuarium) om bij de Zuiderzee een riviermonding met een breedte van ongeveer drie kilometer te zijn geworden. In die tijd lag Eembrugge in een uitgestrekt leeg en onbewoond veenmoerasgebied. In de twaalfde eeuw werd het moerasveengebied rondom Eembrugge naar zowel het oosten als westen ontgonnen.

In 1331 wordt voor het eerst in een oorkonde naar Ter Eem verwezen als Eembrugge, wat aangeeft dat hier al vroeg een (tol-)brug over de Eem lag.

Eembrugge. Eem 2

Ontginning van oostelijk Eembrugge – Kleinschalig & lokaal georganiseerd

Langs de oostelijke oever van de Eem liggen diverse dekzandheuvels die al vroeg bewoond waren. Later werden er ook lage terpen opgeworpen en hofsteden op deze boerderijplaatsen gebouwd. Ook tegenwoordig bestaan veel van deze eeuwenoude boerderijplaatsen nog, zoals Grimmestein en Bloemenberg, alhoewel er nu moderne woningen op staan.

Vanaf deze boerderijplaatsen werd rond 1150 gestart met de ontginning van het oostelijk ervan gelegen veenmoerasgebied. Tussen twee voormalige veenstroompjes, de huidige Haarsche Wetering en de Zeldertsche Wetering, werd hier de Polder Eemland gevormd. Deze polder heeft een voor een lokale ontginning karakteristiek vrij onregelmatig ontginningspatroon met zowel blokvormige als strookvormige percelen.

Ontginning van westelijk Eembrugge – Grootschalig & planmatig

Niet lang nadat de ontginning van oostelijke grondgebied was gestart, startte ook de ontginning van het veenmoerasgebied ten westen van Eembrugge. Nadat de Allerheiligenvloed van 1170 grote stukken veenland tussen Stavoren en Enkhuizen had weggeslagen, begon de Zuiderzee zich te vormen. Hierdoor verbeterde de afwatering in het Eemland en vielen de voorheen drassige en grotendeels onbewoonbare veenmoerassen deels droog.

Daarom initieerde de Bisschop van Utrecht rond 1190 de grootscheepse en systematische ontginning van het veengebied ten westen van de Eem. Er werden stukken grond met een vaste kavelbreedte ter ontginning aan ontginnerskolonisten uitgegeven en in ruil voor belastingplicht werden de ontginners ‘vrije boer’.

Bij Eembrugge ligt aan de westkant van de Eem in een binnenbocht een dekzandheuvel, een nes (op de locatie van het huidige industrieterrein Eembrugge). Vanuit deze ‘Eemnes’ werd gestart met de ontginning van de westelijke veengronden. Daarbij waren er twee bewegingen: het steeds verder verlengen van de strookvormige percelen van de Eem af en het noordwaarts opschuiven van de ontginningseenheden.

Om zicht te beschermen tegen overstromingen werd vanuit deze ontginningsbasis al rond 1300 een dijk langs het estuarium aangelegd, de huidige Zomerdijk. Deze kronkelende dijk ligt nog steeds in de Eemnesserpolder westelijk van de Eem, en loopt van Eembrugge naar het Eemmeer. De meer dan tien wielen langs deze dijk zijn getuigenis van de vele dijkdoorbraken die hier hebben plaatsvonden.

Eembrugge.Zomerdijk

Kasteel Ter Eem – Hoofdzetel van het Maarschalkambt Eemland

Eembrugge lag op een strategisch zeer belangrijke locatie voor de bisschoppen van Utrecht. Nadat de graaf van Holland in 1285 Muiden en Weesp op het Sticht Utrecht had veroverd, had het Sticht nog slechts een kuststrook van 12 kilometer waarmee het in directe verbinding stond met de Zuiderzee. De Eem was daarin de enige bevaarbare rivier. De Eem was niet alleen cruciaal voor de aanvoer van voedsel en andere handelsgoederen vanaf de Zuiderzee, maar ook de enige manier voor de bisschoppen om hun grondgebied het Oversticht (Overijssel & Drenthe) te bereiken. Daarnaast lag Eembrugge bij het kruispunt met een in die tijd belangrijke landweg, de Bisschopsweg, naar Nijkerk, een grensplaats van Gelre. Bovendien lag Eembrugge op slechts zes kilometer afstand van zowel de grens met Holland als die met Gelre, waarmee het Sticht eeuwenlang regelmatig in oorlog was.

Daarom werd Eembrugge in 1347 Kasteel Ter Eem op een dekzandheuvel aan de oostoever van de Eem gebouwd. Dit kasteel was de zetel van de Maarschalk van Eemland, die dit gewest bestuurde en de zwaardere rechtszaken behandelde. Eeuwenlang zou Kasteel Ter Eem het belangrijkste bisschoppelijke steunpunt in het noorden van het Nedersticht blijven.

Eembrugge – Stadsrechten als bindmiddel aan het Sticht Utrecht

Tot in de middeleeuwen was er in het onbegaanbare Eemland geen precieze grens tussen het Gooi (onderdeel van het Graafschap Holland) en het Sticht Utrecht. Rond 1330 trok Willem IV, graaf van Holland, eenzijdig een grenslijn en liet ongeveer 1,5 kilometer oostelijk van deze grens een lange rechte zeewerende dijk aanleggen, de Wakkerendijk. Vervolgens nodigde de graaf de Eemnessers, die inmiddels met hun moerasontginning al vrij ver richting ’t Gooi waren gevorderd, uit om zich aan de westkant van de Wakkerendijk te vestigen in het gebied dat hij Oost-Holland noemde. Hier waren de boeren door de dijk beschermd tegen de regelmatige overstromingen vanuit de Zuiderzee en Eem.

In die periode gaf Jan van Diest, Bisschop van Utrecht, om de Eemnessers aan zich te binden Eembrugge rond 1338 stadsrechten. Maar in 1340, na het overlijden van Jan van Diest aan wie de Eemnessers hadden beloofd niet te zullen verhuizen, verhuisden de meeste Eemnessers alsnog naar achter de Wakkerendijk. Aan de Eem bleef slechts het gehucht Eembrugge achter, dat zich nooit daadwerkelijk tot stad heeft ontwikkeld.

De nieuwe bisschop van Utrecht, Jan van Arkel, accepteerde deze verhuizing niet en liet in 1346 alle boerderijen aan de westzijde van de Wakkerendijk afbranden. In de jaren erna volgden nog diverse geweldadige conflicten, waarna in 1351 vrede werd gesloten. Er werd overeengekomen dat een strook land van ongeveer 1,5 kilometer ten westen van de Wakkerendijk bij het Sticht Utrecht, en dus Eembrugge, hoorde.

Splitsing Eembrugge – Eemnes-Buiten en Eemnes-Binnen

In 1352 kwam de Bisschop van Utrecht bovendien met de Eemnessers overeen dat het kerspel Eembrugge, dat in die tijd ook de gehele Eemnesserpolder ten westen van de Eem omvatte, gesplitst werd in een noordelijk en een zuidelijk deel. De inwoners van het noordelijke deel, Eemness-Buiten, mochten hun een eigen kerk stichten en kregen bovendien stadsrechten van de bisschop van Utrecht.

Een kleine eeuw later nam de weerstand van de bewoners langs de Wakkerendijk in het zuidelijke deel van de Eemnesserpolder toe om nog langer onder Eembrugge te vallen. Waarschijnlijk mede vanwege de dreiging die uitging van Filips van Bourgondië, die in 1433 het graafschap Holland in handen had gekregen waardoor de loyaliteit van de Eemnessers aan het bisdom belangrijk was, besloot de Bisschop van Utrecht op 7 September 1439 bijna het gehele zuidelijke deel van de Eemnesserpolder als Eemnes-Binnen af te scheidden van Eembrugge. Daarnaast verleende hij ook Eemnes-Binnen stadsrechten en werd het een afzonderlijk kerspel.

Eembrugge verplaatst naar de andere kant van de rivier

Kasteel Ter Eem werd door de eeuwen heen herhaaldelijk belegerd, verwoest en weer opgebouwd. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd het kasteel ingenomen door de Spanjaarden, en raakte daarna steeds verder in verval. Van het in 1706 gesloopte Kasteel Ter Eem, resteren tegenwoordig nog slechts reliëfsporen in een weiland.

Tijdens één van deze belegeringen, die door Geldersen in 1527, werd niet alleen kasteel Ter Eem, maar ook de nederzetting Eembrugge volledig verwoest. Het stadje is toen herbouwd op de westelijke oever van de Eem waar ook tegenwoordig nog de kern van haar bebouwing ligt.

verrekijker

Bezienswaardigheden Eembrugge

Historische stadskern Eembrugge

Tegenwoordig is er weinig tot niets meer zichtbaar van de historische stad Eembrugge. De huidige bewoningskern van het ‘buurtschap’ Eembrugge (postadres Baarn) bestaat uit vrij eenvoudige jonge woningen, en ligt grotendeels op de westelijke oever van de Eem, terwijl het stadje Eembrugge op de oostelijke oever, bij Huis Ter Eem, en ter plekke van het huidige industrieterrein heeft gelegen. De stadskern Eembrugge kent geen onroerendgoed rijks- of gemeentelijke monumenten, en slechts één archeologisch rijksmonument, de locatie van Huis Ter Eem;

  • Locatie Huis Ter Eem (Bisschopswaai bij 7, Baarn). Op dit licht gebolde weiland, met daarin de contouren van een vierkante kasteelgracht, stond het dertiende-eeuwse kasteel Huis Ter Eem.

Ontginning van de oostelijke Eempolder vanuit Eembrugge

  • Boerderijplaatsen (Zuidereind, grondgebied Eembrugge). Aan de oostelijke oever van de Eem, 1,5 kilometer zuidelijk van de ‘stadskern’, bevinden zich enkele dertiende-eeuwse boerderijplaatsen op lage terpen langs de Eem, van waaruit de oostelijke Eempolder is ontgonnen. Later is er een rivierdijk direct langs de Eem aangelegd. De boerderijen die nu op deze lage terpen staan zijn de opvolgers van de dertiende-eeuwse hofsteden die hier gestaan hebben.
    • Bloemberg (Zuidereind 6, Baarn). De oudste delen van deze boerderij dateren uit ongeveer 1450.
    • Grimmestein (Zuidereind 23, Baarn). Eeuwenoude boerderijplaats met achttiende-eeuwse T-boerderij.
    • Wolkenberg (Zuidereind 29, Baarn). Lage huisterp met moderne woning.
    • Netelenberg (Zuidereind 35, Baarn). Rietgedekte woning op lage terp.
  • Gemalen Eemlanderpolder (oostelijk van de Eem);
    • Gemaal Zeldert (Zuidereind bij 35, Baarn). Elektrische gemaal van de Wijde Weterring naar de Eem. Gebouw uit 1896 waarin zich origineel een stoomgemaal bevond.
    • Gemaal De Haar (Zuidereind 9, Baarn). Elektrische gemaal van de Haarse Wetering naar de Eem.

Natuurgebieden Eembrugge

  • Wolkenberg (Zuidereinde bij 25, Baarn). Uiterwaardengebied langs de Eem.
  • Zeldert (Zuidereind bij 35, Baarn). Klein natuurgebiedje langs de Eem bij de monding van de Wijde Wetering en een afgesneden meander van de Eem. Met uitzichtpunt & Vogelkijkscherm.
bike

Activiteiten in Eembrugge

Eten en drinken

Eten & drinken bij Eembrugge

Overnachten

Overnachten bij Eembrugge

  • B&B
    • Boerderij in de Polder (Eemweg 43, Baarn)

Natuur en landschap Eembrugge

Eembrugge ligt aan de westoever van rivier de Eem in een uitgestrekt polderlandschap. Het beeld wordt bepaald door uitgestrekte graslanden op vlakke veengronden met veel slootjes tussen lange smalle kavels. Vanwege het overstromingsgevaar bezit Eemland bovendien nagenoeg geen bewoningsassen. Dit heeft geresulteerd in een extreem open polderlandschap, waarin opgaande begroeiing vrijwel ontbreekt. Niet voor niets werd Eemland in de 17e-eeuw de ‘Leege Landen’ genoemd.

Buiten de zomerdijk getuigen het grote aantal wielen van de vele dijkdoorbraken. In de jaren dertig zijn ten behoeve van de scheepvaart diverse meanders in de Eem afgesneden, zoals die bij boerderijplaats Netelenburg en bij het Ocrieteiland in Eemburgge. Tegenwoordig wordt er op diverse plaatsen in de uiterwaarden van de Eem natuurgebieden aangelegde. De polders van Eembrugge zijn onderdeel van Nationaal Landschap Arkemheen-Eemland.

Discover NL
Privacyoverzicht

Deze site maakt gebruik van cookies, zodat wij je de best mogelijke gebruikerservaring kunnen bieden. Cookie-informatie wordt opgeslagen in je browser en voert functies uit zoals het herkennen wanneer je terugkeert naar onze site en helpt ons team om te begrijpen welke delen van de site je het meest interessant en nuttig vindt.