Vestingstad Brielle – aan de oude monding van de Maas

Brielle – Dijkdorp op het eiland Voorne

Brielle, of Den Briel, is ontstaan na de dertiende-eeuwse aandijking van een kweldergebied ten noorden van het voormalige eiland Voorne. Aan de oostelijke dijk van deze nieuwe polder, de huidige Nobelstraat-Voorstraat, ontstonden bij de monding van de Goote in de Nieuwe Maas twee kerkdorpjes. De Goote was een brede getijdekreek die, ter hoogte van het huidige Spui en de Sluiswetering dwars over het eiland Voorne liep tussen het Haringvliet en de Nieuwe Maas.

De twee dijkdorpjes werden binnendijks gesticht op land in het bezit van twee verschillende heren. Ze lagen op nog geen 200 meter van elkaar; in het noorden Maarland en in het zuiden Brielle. Nog geen vijftig jaar later kwam het land waarop deze dorpjes stonden, na het uitsterven van het geslacht Maerlant, in één hand en groeiden ze aan elkaar vast. De kerkringen van beide dorpjes zijn nog altijd herkenbaar in de vestingstad: in het zuiden het Sint Catharijnehof, met in het midden de imposante Sint-Catharijnekerk, en in het noorden het Asylplein, met op de locatie van de in 1807 gesloopte Pieterskerk, het hofje ‘Asyl voor Zeelieden’.

Brielle – Belangrijke middeleeuwse havenstad

Brielle lag bovendien op de zuidoever van het Brielse Gat, de brede riviermonding van de Nieuwe Maas in de Noordzee. De Nieuwe Maas was (en is) de belangrijkste mondingsarm van de Maas, en zelfs de Rijndelta, met daaraan steden als Vlaardingen, Schiedam en Rotterdam.

In het Brielse Gat lagen diverse zandbanken, in het bijzonder het midden in de riviermonding gelegen grote eiland Rozenburg. Zeeschepen die vanaf de Noordzee binnenkwamen konden bovenlangs Rozenburg varen, via de smalle riviertak het Scheur (voorloper van de Nieuwe Waterweg), maar een groot deel van de zeeschepen koos voor de route onderlangs, over de bredere Brielse Maas die langs Brielle stroomde, om vervolgens via de Nieuwe Maas verder stroomopwaarts te varen.

Doordat Brielle in de middeleeuwen aan de toen goed bevaarbare wateren de Goote en Brielse Maas lag, ontwikkelde het zich tot een belangrijke vissers- en handelsstad. Het was het centrum van de haringvangst en -handel in het gewest Holland. Vissers voeren naar de Noordzee, en zelfs naar de Oostzee, waarna zij hun waar in Brielle verkochten.

Brielle was bovendien een belangrijke doorvoerhaven. Vanwege de zandbanken in het Brielse Gat werden diepliggende zeeschepen er gedeeltelijk gelost in kleinere schepen. Deze, en de nu minder diepliggende zeeschepen, voeren daarna via de Nieuwe Maas naar het oosten, of binnendoor over de Goote naar het zuiden.

Omdat het varen in de verzande Maasmond niet zonder gevaren was, stonden er vuurtorens langs het Brielse Gat om schippers veilig de rivier over te leiden. Hiervan resteert nog de, drie kilometer ten noordoosten van Brielle staande, ‘Stenen Baak’. Tussen 1759 en 1850 was ook de toren van de Sint-Catharijnekerk in gebruik als vuurtoren.

Brielle – Van kerkdorp naar vrijheid naar stad

In 1280, en de decennia erna, krijgen de inwoners van Brielle enige stedelijke privileges waarmee Brielle een vrijheid werd, een stad met beperkte stadsrechten. In 1330 verleende Gerard van Voorne, heer van de zelfstandige heerlijkheid ‘Land van Voorne’, uitgebreide stadsrechten aan Brielle. Bovendien werd Maarland, dat inmiddels eigendom was van het geslacht van Voorne, toen met Brielle samengevoegd.

Brielle werd het centrum van de handel, visserij en nijverheid op het eiland Voorne, en de hoofdstad van het ‘Land van Voorne’. Daarnaast profiteerde de stad in de Gouden Eeuw mee van de economische bloei van Holland.

Brielle – Eerste Nederlandse stad bevrijd van de Spaanse overheersing

Brielle is met name bekend doordat zij op 1 april 1572 werd ingenomen door de Watergeuzen in de strijd tegen de Spanjaarden.

Nederland behoorde tot 1581 tot de Habsburgse Nederlanden. Deze landsheerlijkheid werd in 1516 door vererving onderdeel van het Spaanse Rijk. Door de opkomst van het calvinisme en de middenklasse in de Noordelijke Nederlanden, kwamen steeds meer Nederlanders in opstand tegen het strenge gezag dat door de Spaanse/katholieke instellingen in de Nederlanden was ingesteld, inclusief de vervolging van protestanten.

De Beeldenstorm (1566) markeert het begin van de Nederlandse Opstand. Hierna werd de Hertog van Alva in 1567 met een leger van 10.000 man naar de Nederlanden gestuurd om orde op zaken te stellen. Dit was niet erg succesvol, en een jaar later brak de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) uit.

Door haar strategische ligging aan de toenmalige Maasmonding, speelde Brielle vanaf het begin een belangrijke rol in de Tachtigjarige Oorlog. Bovendien verbleven hier op zee de beruchte Watergeuzen. Dit was een bont gezelschap van protestantse bannelingen, lagere edelen, oproerlingen, dieven en avonturiers die de Nederlanden waren ontvlucht uit angst voor Alva’s schrikbewind. De schepen van deze zeerovers en vrijbuiters lagen in de grote riviermondingen, vanwaar ze in hun onderhoud voorzagen door het kapen van zeeschepen, beroven van katholieke kerken en kloosters, het ontvoeren van priesters en zo meer.

In 1568 had Willem van Oranje contact met de watergeuzen gezocht en verzocht hen om hem te steunen in de strijd tegen de Spanjaarden. In ruil daarvoor kregen zij van hem een kaperbrief met daarin het recht om schepen van vijandelijke mogendheden aan te vallen en leeg te roven.

Daarna opereerden de Watergeuzen tussen 1568 en 1575 als guerrillastrijders onder gezag van Willem van Oranje. Brielle was de eerste Nederlandse stad die, op 1 april 1572, door de Watergeuzen van de Spanjaarden werd bevrijd. Vandaar de spreuk ‘Libertatis Primitiae’ (Eersteling der Vrijheid) onder het wapen van Brielle.

De inname van Brielle kwam door een gelukkige samenloop van omstandigheden. Door een noordwesterstorm waren de Watergeuzen uit koers geraakt en besloten ze voor anker te gaan bij Brielle. Vervolgens kregen ze een tip van de stadsveerman dat er op dat moment maar een klein Spaans garnizoen in de stad aanwezig was. Toen de burgemeester van Brielle de Watergeuzen geen toegang tot de stad wilde geven uit angst voor plunderingen, ramden ze de stadspoort open. De aanwezige Spanjaarden werden daarna snel overmeesterd.

De inname van Brielle vormde een keerpunt in de Tachtigjarige Oorlog. Diverse steden voelden zich gesterkt in hun strijd tegen de Spaanse overheerser. Andere steden werden met geweld overgehaald om zich bij de Opstand aan te sluiten. Brielle werd een bolwerk van waaruit de Watergeuzen de vijand in Holland en Zeeland gingen bestrijden. Zo veroverden ze o.a. ook Alkmaar, Leiden en Haarlem.

Brielle – Dertig jaar verpand aan de Engelsen

De Noordelijke Nederlanden vroegen de protestantse Engelsen diverse malen om steun in hun strijd tegen de Spanjaarden. Nadat de katholieke grootmachten Spanje en Frankrijk in 1585 een samenwerking waren aangegaan, besloot koningin Elizabeth I van Engeland nog datzelfde jaar om de Republiek te steunen, zoals vastgelegd in het Verdrag van Nonsuch. Hierin werd overeengekomen dat Engeland flink wat manschappen naar de Republiek zou sturen, in ruil voor Engelse medezeggenschap op bestuurlijk en militair gebied en de overhandiging van de (pand-)steden Brielle en Vlissingen en het fort Rammekens.

Hierdoor kwam Brielle tussen 1585 en 1616 in handen van de Engelsen. In die periode was er een garnizoen van 800 Engelse soldaten in en om Brielle gelegerd. Ook woonden de Engelse (plaatsvervangend) gouverneurs in Brielle en was de huidige Jacobskerk verbouwd tot kerk voor de Engelsen.

Brielle – Van middeleeuwse naar moderne vestingwerken

Rond 1340 werd Brielle versterkt met middeleeuwse vestingwerken: een stadsmuur, 4 stadspoorten, 22 verdedigingstorens en een stadsgracht. Een halve eeuw later werd de stad naar het noorden toe uitgebreid. Hierbij veranderde het noordelijke deel van de eerdere stadsgracht in een haven, de huidige Maarlandse haven, die binnen de nieuwe stadsmuur kwam te liggen.

Het onderhoud van de middeleeuwse vestingwerken kwam voor kosten van de stad. Door de economische achteruitgang van Brielle vanwege de verzanding van Maasmonding, waren ze tegen 1572 sterk vervallen. Nadat de Watergeuzen Brielle in handen hadden gekregen, begonnen zij direct met het versterken en moderniseren van de middeleeuwse vestingwerken. Zo werd er een bastionachtig buitenwerk aangelegd voor de Noorderpoort.

Tijdens het bewind van de Engelsen werd Brielle vanaf 1587 voor de tweede keer uitgebreid, nu naar het oosten. Hierbij werd de oude oostelijke stadsgracht, de westelijke arm van de Goote, omgevormd tot een tweede binnenhaven langs de huidige Turfkade. De oostelijke arm van de Goote werd de nieuwe vestinggracht, met westelijk ervan moderne vestingwallen met bastions. Nadat de stad weer in handen van de Nederlanden was, werden de resterende middeleeuwse vestingwerken vervangen door moderne vestingwerken.

Brielle bleef ook in de eeuwen erna vanwege haar ligging aan de Maasmonding strategisch belangrijk, en daarom werden haar vestingwerken in de zeventiende- en achttiende-eeuw nog meerdere malen verbeterd. Omstreeks 1850 zijn bovendien diverse schuilplaatsen en magazijnen op de bolwerken gebouwd.

De huidige vestingwerken dateren uit 1713 en bestaan uit 9 bastions, de meeste nog bestaande bastions van alle vestingsteden in Nederland, die zijn omgeven door een brede vestinggracht met daarin 5 ravelijnen.

Daarnaast werd in 1858, aan de zuidzijde van de monding van het havenkanaal in de Brielse Maas, een havenbatterij gebouwd. Dit havenkanaal was in 1607, na de verzanding van de oude buitenhaven noordelijk van Brielle, in oostelijke richting gegraven en verbond de twee binnenhavens en de vestinggracht met de nieuwe buitenhaven en de Brielse Maas.

Brielle – Vier eeuwen een militair steunpunt

Na de inname door de Watergeuzen, was Brielle tot 1882 een garnizoensstad en steunpunt voor de marine. Diverse militaire bouwwerken in de historische binnenstad herinneren nog aan deze tijd, zoals de Provoost, het Arsenaal, de Sloepenloods en de Hoofdwacht.

In de vestingwet van 1874 behield Brielle haar vestingstatus. Bovendien werd in deze wet de ‘Stelling van de Monden der Maas en het Haringvliet’ ingesteld als onderdeel van de kustverdediging. De vestingen Brielle en, het 10 kilometer zuidelijker gelegen, Hellevoetsluis vormden de vleugelsteunpunten van deze kleine waterlinie, die dwars over het eiland Voorne-Putten liep. Bestaande polderdijken fungeerden als liniedijk tussen deze twee vestingen, waarmee het gebied oostelijk ervan onder water kon worden gezet.

Deze verdedigingslinie had als doel om het vaarverkeer over de Maas en Haringvliet te controleren en verdedigen, en om te voorkomen dat het eiland Voorne-Putten als springplank werd gebruikt om vanuit het zuiden de Vesting Holland binnen te vallen. De ‘Stelling van de Monden der Maas en het Haringvliet’ werd in 1938 opgeheven en vormt tegenwoordig geen samenhangend geheel meer.

Brielle – Van handel en militairen naar toerisme

Brielle bereikte haar grootste bloei als handels- en visserijstad in de vijftiende eeuw. Echter, nadat de Goote aan het einde van de vijftiende-eeuw was afgedamd, zette de neergang in.

Toen na 1700 bovendien het Brielse gat steeds sterker verzande, kwam het einde van Brielle als handelsstad in zicht. Zeeschepen konden Rotterdam, inmiddels de tweede stad van de Republiek, niet meer bereiken. Daarom werd tussen 1864 en 1872 de Nieuwe Waterweg aangelegd als nieuwe monding van de Nieuwe Maas. Hiermee lag Brielle niet langer aan de Maasmonding en doorgaande vaarroute naar Rotterdam en het Duitse achterland, en nam niet alleen haar economische maar ook militaire belang sterk af.

Ook de opkomst van Hellevoetsluis aan de zuidzijde van het eiland Voorne-Putten, dat een betere verbinding met het de open zee had, droeg bij aan de verdere neergang van Brielle. Hellevoetsluis nam niet alleen een groot deel van de militaire functie van Brielle over maar ook Brielle’s streekfunctie.

In 1920 en 1926 werd de vestingstatus van Brielle dan ook gedeeltelijk opgeheven, zodat er woningbouw ten zuiden en oosten van Brielle kon plaatsvinden. In 1952 volgde de algehele opheffing van Brielles’ vestingstatus.
Met de afdamming van de Brielse Maas rond 1950, waardoor het Brielse Meer ontstond, en de aanleg van industrie- en havengebied Botlek rond 1955, was de ook de rol van Brielle als commerciële havenstad definitief voorbij.

Tussen 1972-’75 werd de vestinggordel, die inmiddels eigendom van de gemeente was geworden, gerestaureerd. Naast de vestingwerken zijn er in Brielle nog veel historische gebouwen bewaard gebleven. Het stadje heeft maar liefst 361 rijksmonumenten en 32 gemeentelijke monumenten. De Brielse binnenstad en verdedigingsgordel zijn aangewezen als beschermd stadsgezicht.

Tegenwoordig zijn Brielle’s havens plezierhavens, is het Brielse Meer een belangrijk watersport- en recreatiegebied en vormt toerisme de belangrijkste economische pijler van Brielle.