Ameide – Handelsstadje aan de Lek

Dorpen & StedenPlaatsen met stadsrechten
LocatieUtrecht
9 minuten leestijd

Ameide is een bekoorlijk stadje op de zuidoever van de Lek en met slechts drieduizend inwoners één van de kleinste steden van de provincie Utrecht. Het stadje was al vroeg een lokaal handelscentrum voor agrarische producten uit haar achterland. Ameide is nooit uitgegroeid tot een echte stad, maar kende wel enige welvaart zoals in het bijzonder zichtbaar is aan het charmante vijftiende-eeuwse stadhuis.

Zelfs nadat Ameide in 1672 bijna volledig verwoest was door de Fransen, vond er weer enige stedelijke ontwikkeling plaats, zoals zichtbaar aan de aaneengesloten gevelwanden van panden rond het marktplein en langs de kade van de inmiddels gedempte haven. Ook was Ameide de vestingplaats van het regionale patriciaat en het hoogheemraadschap van de Albasserwaard.

In haar periferie heeft Ameide nog steeds een dorps karakter, met een aantal fraaie boerderijen. Ameide is dan ook een bijzonder geslaagde mix van een stad en een boerendorp, dat eeuwenlang een sluimerend bestaan heeft geleid. De historische stadskern van Ameide is een beschermd stadsgezicht.

Ameide – Stad aan de Lek

Ameide is in de vroege middeleeuwen ontstaan op de zuidelijke oeverwal van de Lek, bij de monding van het veenriviertje de Aa (Ameide – aan de monding van de Aa). Bij de ontginning van de Alblasserwaard vanaf de elfde eeuw, werd dit veenstroompje vergraven tot een min of meer rechte wetering, het Broekse Water, waarmee het omliggende veenmoerasgebied werd ontwaterd op de Lek. Deze wetering deed ook dienst als vaarweg voor handelsgoederen van en naar het agrarische achterland van Ameide in de Alblasserwaard, waarvoor de nederzetting een lokaal handelscentrum was.

Voorstraat Ameide

Bij de aanleg van de ringdijk rond de Alblasserwaard vanaf 1277, werd er een dam In het Broekse Water gelegd om het achterland beter te beschermen tegen wateroverlast bij hoog water op de Lek. Deze dam lag een stukje landinwaarts, in het verlengde van de Oudendijk, zodat er een binnen- en een buitenhaven werden gevormd. De buitenhaven lag naast de Voorstraat, als een inham van de Lek.

Goederen werden vanuit het achterland aangevoerd naar de binnenhaven, het toen tegen de dam doodlopende Broekse Water, die tot Prinsengracht was omgedoopt en in 1935 is gedempt. Hier moesten de goederen worden overgeladen, waardoor de bedrijvigheid in Ameide verder toenam. Daarnaast was Ameide ook strategisch van belang aangezien het in het woelige grensgebied tussen Holland en Utrecht lag.

Ameide – Regionaal handelsstadje in de Alblasserwaard

Vanwege de strategische ligging van Ameide, en ter stimulering van de handel, kreeg de nederzetting rond 1330 stadsrechten van de heer van Ameide. Het stadje is evenwel nooit tot grote bloei gekomen. Dit kwam mede door de concurrentie van diverse nabijgelegen steden aan de Lek, in het bijzonder Vianen, waarmee Ameide sinds 1373 verbonden was door het huwelijk van de toekomstige vrouwe van Ameide met de latere heer van Vianen.

Stadhuis Ameide

Wat vast en zeker ook niet heeft geholpen zijn de meer dan dertig overstromingen van de Alblasserwaard tussen de veertiende en twintigste eeuw. Maar Ameide kende wel een zekere welvaart, zoals blijkt uit het fraaie stadhuis uit 1644.

Waterinlaat voor de Oude Hollandse Waterlinie op grondgebied Ameide

De ontstaansgeschiedenis en opzet van het stadje Ameide lijken veel op die van het zeven kilometer stroomafwaarts gelegen vestingstadje Nieuwpoort. Grote verschil is dat Ameide, alhoewel het ook onderdeel was van de Oude Hollandse Waterlinie (1672-1815) en aan de Lekdijk lag, niet werd omgebouwd tot vestingstad.

Ameide lag in het frontgebied van de Oude Hollandse Waterlinie. Op de noordoostelijke punt van het grondgebied van Ameide lag sinds 1373 een sluis in de Lekdijk, bij het gehucht ‘Sluis’. Deze sluis was belangrijk voor de afwatering van het overtollige water uit de oostelijk van de Alblasserwaard gelegen landstreek Vijfherenlanden op de Lek, via de, in 1370 gekanaliseerde, Oude Zederik die de grens vormt tussen de waterschappen van deze twee regio’s.

Ook kon hierdoor worden voorkomen dat, door het lichte hoogteverschil in de Alblasserwaard waar Ameide in ligt, het overtollige water uit de Vijfherenlanden van oost naar west naar de laagste delen van de Alblasserwaard stroomde. Om dit te voorkomen werd daarom gelijk met de aanleg van deze sluis ook de Zouweboezem gegraven, waarin overtollig water uit de omliggende polders tijdelijk kon worden opgeslagen. Als het water op de Lek voldoende laag stond werd dit overtollige water alsnog via vrij verval, en later met behulp van een poldermolen complex vergelijkbaar aan Kinderdijk, en vanaf 1892 met een stoomgemaal, op de Lek geloosd.

Voor de Oude Hollandse Waterlinie kregen deze sluis en boezem in 1672 de omgekeerd functie toebedeeld: ze dienden als waterinlaat waarmee de Alblasserwaard efficiënt geïnundeerd kon worden. Nadat de Fransen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden waren binnengevallen werd op 20 juni 1672 metterdaad bij Sluis water binnengelaten en werd de Alblasserwaard onder water gezet.

Vanwege het strategische belang van deze inundatiesluis en de ligging ervan in de Lekdijk, na inundatie werden rivierdijken immers zeer belangrijk voor de vijand om de waterlinie over land op over te steken, werd er op dit strategisch belangrijke punt bovendien een schans, versterk met palissaden en een borstwering, dwars over de dijk gebouwd.

Echter, de Fransen wisten deze schans bij de ‘Slag aan de Lekdijk’ op 27 november 1672 in te nemen, en trokken vervolgen op naar de stad Ameide dat zij plunderden en verwoesten. Tegenwoordig is er van deze schans niets meer te zien in het landschap.

Ameide – Mix van Stad en Boerendorp

Zelfs na de verwoesting door de Fransen in 1672, vond er nog enige stedelijke ontwikkeling van Ameide plaats. Dit is zichtbaar aan de aaneengesloten gevelwanden van de na 1672 gebouwde monumentale panden aan de Dam en de Voorstraat. De gevelwand van de panden aan de Voorstraat, langs de voormalige havenkade, bestaat zelfs louter uit rijksmonumenten.

De ontwikkeling van Ameide tot stad zette echter niet door. Dit werd nog eens versterkt, toen na de watersnoodramp van 1820 een ‘Nieuwe Dijk’, de huidige Lekdijk, langs de Lek werd aangelegd. Hierdoor werd de buitenhaven afgesloten van de Lek en gedempt. In plaats daarvan werd een buitendijkse loswal langs de Lek aangelegd.

Boerderij Hoogewaard Ameide

Op de overgang van de stadskern naar het (voormalige) agrarische achterland heeft de historische bebouwing van Ameide nog steeds het karakter van een dorp, met relatief veel vrijstaande huizen op ruime percelen, en daartussen nog enkele (voormalige) boerderijen. Typerend hiervoor is de grote monumentale herenboerderij Hogewaard 2, met aangebouwde serre aan de voorkant van het voorhuis en deels ommuurde Overtuin met daarin een boomgaard.

verrekijker

Bezienswaardigheden Ameide

  • Stadskern Ameide. De historische stadskern van Ameide is een beschermd stadsgezicht dat ligt tussen de Lekdijk, J.W. van Puttestraat en de Molenstraat. Het is niet bekend of dit stadje ooit stadswallen of een stadsmuur heeft gehad, maar er is wel melding gemaakt van een stadsgracht. Het ‘gehucht’ Hoogewaard, dat in het westen grenst aan de historische stadskern, behoort tot het grondgebied van Tienhoven aan de Lek, maar vormt een onlosmakelijk onderdeel van Ameide en neemt hier ‘hap’ van ongeveer een derde uit. In de stadskern bevinden zich het;
    • Stadhuis (Dam 1). Raadhuis uit 1644 gebouwd in opdracht van Johan Wolfert van Brederode, de toenmalige heer van Ameide. Het stadhuis deed vroeger tevens dienst als waag en gevangenis. Het vrijstaande pand bevind zich tussen het voormalige marktplein (‘Dam’) en de, later gedempte, buitenhaven. Op de balustrade van de bordestrap staan twee stenen leeuwen met wapenschilden, met daarop het wapen van Ameide. Boven de entree bevinden zich de wapenschilden van Johan Wolfert van Brederode en die van zijn vrouw. Op de nok van stadhuis bevind zich een houten dakruiter met uurwerk en carillon. Het stadhuis is een van de weinige gebouwen die de brandstichting van de Fransen in 1672 heeft overleeft.
    • Marktplein met Stadspomp (Dam). Het door woningen omsloten marktplein wordt gedomineerd door het stadhuis.
    • Hervormde Kerk (Kerkstraat 10). Uit 1361 daterende kerk, die daarna diverse malen herbouwd is. De 38 meter hoge toren staat 20 centimeter uit het lood en wordt aan de westzijde gestut door steunberen. In het voorjaar broed een ooievaarspaar op het nest bovenop de kerk.
    • Gemeenlandshuis van de Alblasserwaard (Voorstraat 5). In dit pand vergaderde tot 1984 het bestuur van het hoogheemraadschap Alblasserwaard, verantwoordelijk voor de waterhuishouding in dit waterschap. Het gebouw is voorzien van het gekroonde ambachtswapen van dit hoogheemraadschap, en een driehoekig fronton met het jaartal ‘1760’, het jaar dat dit pand is verhoogd met een verdieping. Deze verdieping werd gebruikt als logement voor de vergaderingen van het dijkcollege. Later werd het huis bewoond door de dijkopzichter. Op beide hoeken van de gevel staan siervazen in Lodewijk XV-stijl. Achter het pand bevind zich het in het verleden tot het Gemeenlandshuis behorende voormalige koetshuis (Nieuwe straat 14).
    • Woon- en werkhuizen (Voorstraat en Dam);
      • Woonhuis (Dam 8). Oudste woonhuis van Ameide uit 1668.
      • Panden gebouwd na de verwoesting van Ameide in 1672, in het bijzonder;
        • Voorstraat 2-10. Blok van negen aaneengesloten rijksmonumenten. Een aantal panden heeft een rijk gesneden deurpartij, i.e. no. 6 en 7.
        • Dam 1- 11. Acht monumentale woningen rond het plein voor het Raadhuis.
        • Kerkstraat 2. Langwerpig, ietwat scheef staand pand uit de zeventiende eeuw.
    • Boerderijen in de periferie van het stadje;
      • Boerderij Hogewaard 2-4 (Hoogewaard, Tienhoven aan de Lek). Boerderij met serre uit 1843 met schuur en losse wagenschuur en ommuurde Overtuin (boomgaard).
      • Warnanda Jacobshoeve (Hogewaard 12-14, Hoogewaard, Tienhoven aan de Lek). Herenboerderij met dwars geplaatst woonhuis uit de negentiende eeuw.
      • Boerderij Prinsengracht 26. Boerderij uit de zeventiende eeuw.
      • Amalia’s Hoeve (J.W. van Puttestraat 97). Boerderij uit rond 1910.
      • Boerderij Benedendamsestraat 9-11.
    • Overige bezienswaardigheden;
      • School (Fransestraat 24). Voormalige school met rijk versierde smalle ingang aan eind van klein steegje uit 1893.
  • Buurtschap Sluis (Sluis bij 10, Ameide). Buurtschap ontstaan bij sluis door de Lekdijk, ‘Het Sluise Gat’, met;
    • Stoomgemaal ‘Boezem van de Zederik’ (Sluis 19). Voormalig stoomgemaal bij Het Sluise Gat uit 1892, die tot 1946 in gebruik is geweest om het overtollige polderwater door middel van persbuizen door de Lekdijk te pompen langs het dijkbewakingshuis naar een kolk die uitmond in de Lek, met ernaast;
      • Machinistenwoningen (Sluis 15-17).
    • Dijkbewakingshuis der Vijfheerenlanden (Sluis 16, Ameide) dat tot 1958 in gebruik was door het Dijkcollege van het Hoogheemraadschap van de Vijfherenlanden.
  • Herinneringen aan de heren van Ameide en Tienhoven: Huis te Herlaar. De Heren van Ameide waren ook heer van de naastgelegen heerlijkheden Tienhoven en Meerkerk. Zij zetelden in het dertiende-eeuwse Slot Herlaer gelegen aan de Lekdijk tussen Ameide en Tienhoven. In 1729 is er op de locatie van het in de achttiende-eeuw afgebroken kasteel, dat mogelijk in het rampjaar 1672 door de Fransen was geruïneerd, een landhuis gebouwd. Dit huis is in 1811 gesloopt en later zijn ook de slotgrachten gedempt. Rond 1935 is op deze locatie de huidige villa ‘Huis te Herlaar’ gebouwd. Wat nog resteert van het eerdere kasteel en landhuis zijn;
    • Toegangshek (Lekdijk bij 84, Tienhoven aan de Lek). Smeedijzeren toegangshek met gemetselde hekpijlers uit rond 1730, met daarop beelden van wapenschild dragende leeuwen.
    • Singel om kasteelplaats Herlaar (Kerkpad bij 7, Tienhoven aan de Lek). Laan, een opengesteld wandelpad, aan de binnenkant van de buitengracht rondom de voormalige kasteelplaats, een archeologisch monument, die met een haakse hoek loopt van de Hervormde kerk bij Tienhoven aan de Lek naar de Lekdijk halverwege Tienhoven en Ameide.
bike

Activiteiten in en rondom Ameide

Eten en drinken

Eten & drinken in Ameide

  • Bistro Bientje (Benedendamsestraat 3)
  • Café Lekzicht (Lekdijk 30).
  • Koffiebar de Bakplaats (Aaksterveld 2).
Overnachten

Overnachten bij Ameide

  • Vakantiewoning
    • De Oude School (J.W. van Puttestraat 14).
  • Camping

Natuur & Landschap rondom Ameide

Ameide ligt op de grens van de Lek en het open veenweidelandschap van de Alblasserwaard en Vijfherenland, met landbouw en veeteelt.

De Lekdijk grenst bij Ameide grotendeels direct aan de Lek. Er liggen geen noemenswaardige uiterwaarden, slechts kribben met daartussen een enkel strandje en een smalle strook ruige natuur. In de buurt van het gehucht Sluis loopt parallel aan de Lekdijk een kolk, waarover het overtollige polderwater via een natuurlijk kronkelend stroompje ‘Oude Zederik’ afwatert op de Lek. Noordelijk van dit stroompje, een restant van de monding van het veenstroompje Aa, ligt een wat groter uiterwaardengebied, grenzend aan natuurgebied de Achthovense Uiterwaarden.

De Zouweboezem, die ligt aan beide zijden van de Oude Zederik, tegenwoordig een afwateringskanaal en de grens tussen de grondgebieden van Ameide en het ten oosten ervan gelegen Lexmond, is een Natura 2000 gebied. Dit natuurgebied bestaat uit open water, rietvelden en natte bossen met wilgen en elzen. Het kent een aantal bijzondere broedvogels, zoals de Purperreiger, Porseleinhoen, Krakeend en Zwarte Stern.

Bij een kolk aan de Zouwendijk ligt een Eendenkooi, en ook elders in de polders van Ameide liggen restanten van eendenkooien. Daarnaast liggen tussen de rietvelden langs de Zouwendijk enkele grienden of wilgenakkers. In dit gebied vond eeuwenlang de riet- en griendhoutcultuur plaats, waarvan de oogst in Ameide werd verwerkt en verhandeld.

De na de Tweede Wereldoorlog gerealiseerde nieuwbouwwijkjes liggen in de polder, zuidelijk en zuidoostelijk van de historische stadskern.